Zonderlinge briev uit Surinaemen (1767)

Tags

Dutch, geschiedenis, Slavery, travel

Zonderlinge briev, van een voornaem heer aen een zyner vrienden, geschreven uit Surinaemen… ‘s-Gravenhage: Johannes de Cros, 1767.

De Surinaamse bibliotheek zit vol met verrassingen. Onlangs bladerde ik in een oude catalogus uit 1862 (Catalogus der Surinaamsche Koloniale Bibliotheek verschenen bij Martinus Nijhoff in Den Haag). Onder sectie C werden alle boeken die onder de noemer Aardrijkskunde, Land-en Volkenkennis en Reisbeschrijvingen vallen  vermeld. Daar viel mijn oog op de even lange als intrigerende titel: Zonderlinge briev, van een voornaem heer aen een zyner vrienden, geschreven uit Surinaemen, waer in zeer naukeurig geantwoort word, op alle de bezondere vraegen aen hem uit het vaderland gedaen, nopens de uit-reize en ‘t climaet van die colonie; de besondere gesteldheyd van ’t Fort Paramaribo, Kerk-en-Burger-staat, alsmede de Coffy- en Zuikerplantagien, Gebouwen, Negers, Slaeven en Slavinnen, Levenwyzen, Gewoontens en Zeden, Vruchten, Vogelen, Vissen, Accynsen, Huishuur, Leevens-middelen enz.*)

Paramaribo, Waterkant en Fort Zeelandia (18e eeuw)

Er wordt helaas nergens auteursnaam vermeld. Het enige dat we weten is dat de auteur een ‘voornaem heer’ is die zich in Suriname bevindt. Dat hij voornaam is wordt ondersteund door de stelling dat zijn ‘Ampt’ van een ‘rijckelyk inkoomen’ is voorzien. Maar verder moeten we gissen naar de identiteit van de auteur. Eén mogelijkheid is dat er een link bestaat tussen de uitgever Johannes de Cros en  dominee J.C. de Cros die rond 1770 in Perica, Cottica en Paramaribo werkzaam was (zie: Geschiedenis van Suriname. J. Wolbers, 1871). Zou het kunnen dat de laatste in Suriname een brief schreef naar een familielid in Nederland?

Eén ding is duidelijk: degene die deze ‘brief’ schreef was in ieder geval een ingezetene van Suriname. Hierin werden antwoorden gegeven op vragen die één van zijn vrienden in Nederland aan hem stelde.  Uit eerste hand leren wij iets van hoe het leven er rond 1757 (datering aan het eind de tekst) er in Suriname uitzag. Informatie die ons nu soms triviaal voor komt maar wel kenmerkend is voor bijna alle reisliteratuur: de aandacht richt zich vooral op een vergelijking met de situatie in het moederland.

De eerste vragen hebben betrekking op het klimaat onderweg en in Suriname. De zonnestralen zijn er feller maar, zo schrijft de auteur, ‘dog met dit alles vinde ick het hier zoo benaauwt niet.’ Ook zijn er vragen die ons een beeld geven van wat de Europese 18^e eeuwer zoal bezig hield. Bijvoorbeeld: ‘Of er ook Rytuygen zyn, en van wat fatzoen’; ‘Hoe is de Nederduitse Kerk daar is?’; ‘Hoe de Nederdytse Predikant bevalt en hoeveel tractement (salaris, ch) die heeft?’; ‘Wat het pond Boter daar kost’.

Voor wie bekend is met de lekkere Surinaamse groenten en vruchten doet de vraag welke Hollandse groenten er in de kolonie te vinden zijn zoals kropsalade, peulen, appelen, peren, pruimen of aalbessen, misschien een beetje lachwekkend aan. Maar de vraag wordt door de schrijver ook aangegrepen om iets over het lokale  tropische fruit te vertellen. De ananas is voor hem de aangenaamste maar deze is niet zo gezond. De watermeloenen zijn laf van smaak maar worden bij koorts als verkoeling gegeten. De ‘Bananes, Tyer en Patates die ‘alle min of meer de smaak van een Peer of Appel hebben zouden’ worden het meest door de slaven gebruikt. En over die slavenbevolking willen we natuurlijk meer horen.

Onze voorname heer heeft in ieder geval oog voor de slaven in de kolonie (in veel 18^e eeuwse literatuur wordt er nauwelijks over gerept). Zo wordt volgens hem al het timmerwerk door ‘Negers’ gemaakt. Daaronder vindt men zeer capabele timmerbazen die een huis of plantage-gebouwen kunnen maken. Zij leren het ambacht weer aan anderen. Daarom is zo’n timmerbaas, als hij verkocht wordt vaak meer dan fl.2000,- waard. De slaven en slavinnen wonen in, wat hij noemt, ‘Negerhuyzen’: kleine houten huisjes die men achter de huizen vindt. Deze zijn met riet bedekt. Een goede kok bijvoorbeeld kan wel fl. 1000,- kosten. Een ‘Negerin’ die kan wassen en strijken of linnen kan naaien kan volgens de auteur wel fl600,- of fl.700,- opbrengen. Iedereen die in de kolonie arriveert dient zich van twee of drie slaven te voorzien die, als ze ‘eenigen bequaamheid hebben’ als snel fl.400,– of fl. 500,– per stuk kosten.

Ook krijgen we een uiteenzetting van de suikerproductie op de plantage. Dit is gevaarlijk werk. Vooral voor de slaven die het suikerriet tussen de door water aangedreven rollen moeten steken. Als men één vinger tussen de rollen krijgt kan alleen het afkappen van de hand of het snel laten vallen van de sluisdeur (waardoor het molenrad tot stilstand komt), voorkomen dat het hele lichaam door de rollen wordt geplet en het hoofd er af gerukt wordt. Eens was een zwangere (ongetwijfeld Europese) dame die het persen van het suikerriet in het ‘Moolenhuys’ ging bekijken en getuige was van zo’n vreselijk ongeluk. Dat heeft ook zij niet overleefd.

Suikermolen (Benoit, Voyage a Surinam, 1839 -collectie Buku Bibliotheca Surinamica)

Opvallend is dat, hoewel de briefschrijver oog heeft voor de slavenbevolking, hij met geen woord rept over de zware lijfstraffen en de vaak onmenselijke behandeling die slaven ten deel viel. Ook wordt er nergens melding gemaakt van de grote groep Joodse kolonisten, nog van de Synagoge. Terwijl hij wel schrijft over bijvoorbeeld de Gereformeerde- en de Lutherse kerk. Die groep ‘Lutheranen’ is vrij talrijk en bestaat het meeste uit Duitsers.

Over dit slechts 30 pagina’s tellende, in meerdere opzichten, curieuze boekje vinden we in de literatuur nauwelijks vermeldingen. Dat is misschien deels te verklaren uit het feit dat er wereldwijd slechts één exemplaar te vinden. Het bevindt zich in de bibliotheek van de Universiteit van Leiden. De geschiedenis van Suriname ligt soms verborgen in kleine kwetsbare boekjes waarvan er soms maar één enkel exemplaar bestaat.

Carl Haarnack

 

 

 

*) In de Haerlemse Courante  van 30 april 1767 vinden we een advertentie waarin de uitgever Johannes de Cros dit boekje voor 5 ½ stuiver aanbiedt.

 

Instructie voor de nieuwe weeskamer der colonie Surinaamen (1787).

Tags

Dutch, jurisdiction

Instructie en ordonnantie voor de nieuwe wees-, curateele-, en onbeheerde boedels-kamer der colonie Surinaamen, voor zo verre de onbeheerde boedels (&) weeskamers aanbetreft. Amstredam: Petrus Schouten (1787).

De moeilijkheid van het verzamelen van Surinamica zit hem niet zozeer in het bijeenbrengen van oude, dure boeken met rijkelijk versierde leren banden met goudopdruk. Het is voor een verzamelaar vaak veel moeilijker om eenvoudige, kleine, papieren publicaties te vinden. Dergelijke Surinamica is meestal extreem zeldzaam. Zo is het ook het geval met dit boekje met instructies en verordeningen voor wees- en onbeheerde boedelkamers van Suriname. Dit boekje telt slechts 12 tekstpagina’s. Het werd in 1787 in Amsterdam gedrukt bij Petrus Schouten, de drukker van de ‘Edele Groot Achtbare Heeren van de Colonie Suriname’. De drukkerij annex boekwinkel van Petrus Schouten was gevestigd in de Kalverstraat in Amsterdam.

Boekhandel in de Kalverstraat Amsterdam (detail, naar schilderij van Isaac Ouwater, ca. 1758-1843) – collectie Rijksmuseum

 

In dit boekje maken de directeuren van de kolonie Suriname nieuwe regels bekend die de bestiering van de boedels, die onder het beheer van de Wees- en Boedelkamer vallen, moet verbeteren. Als er iemand overleed zonder dat er sprake van een testament was of zonder erfgenamen speelde deze Kamer een belangrijke rol.

Zo worden er twee weesmeesters aangesteld. Deze krijgen de voogdij over alle minderjarige wezen in de kolonie waarvoor de voogdij niet geregeld is en over de onbeheerde boedels. Verder worden er allerlei regels vastgesteld om de belangen van de wezen te beschermen. Zo moet een weduwe of weduwnaar binnen zes weken na het overlijden van de partner aan de weeskamer een overzicht overhandigen met een inventaris van alle goederen, effecten, aandelen, kredieten en schulden die de overledene heeft nagelaten. Zo kan de weeskamer er toezicht op houden dat de minderjarige kinderen hun deel van de erfenis zullen krijgen.

Afro-Surinaams meisje bij stuiverskerkhof (toegeschreven aan Hendrik Dooyer) 1906-1913  – collectie Rijksmuseum

In de 18^e eeuw was Suriname een land waar het sterftecijfer hoog was. Dat gold natuurlijk de slavenbevolking vanwege het zware werk, de slechte voeding en de harde straffen. Maar ook de Europese kolonisten stierven bij bosjes. Dat kwam door de ongezonde leefwijze. Vooral de mannen dronken grote hoeveelheden alcohol, nuttigden te veel ongezond voedsel en gingen zich te buiten aan losbandigheid. Er werd wel gezegd dat Suriname het graf der mannen en het paradijs der vrouwen was. De 18^e en 19^e eeuwse Surinaamse kranten staan vol met overlijdensberichten van mannen die betrekkelijk vroeg overleden én met advertenties van de curatoren van onbeheerde boedels.

Een willekeurig voorbeeld: Thomas Arnoldus van Grasstek was geboren in 1785 in Warmenhuizen (NL). Vermoedelijk kwam hij na 1820 naar Suriname waar hij als gezworen klerk gaat werken bij het Hof van Civiele Justititie. Op 28-11-1828 overlijdt hij. De curator van de onbeheerde boedelskamer plaatst een advertentie in de Surinaamsche courant van 9 december 1828: “Kurators der Wees desolate de Onbeheerde Boedels Kamer dezer Kolonie, zullen op Woensdag den 10 dezer bij de Venduehouder J.E. Lyons publiek doen verkopen een Neger meisje genaamd Louisa, aankomende den Boedel T.A. van Grasstek. Paramaribo, den 9 December 1828 (J. de Heyder, gezworen Klerk)”.

Advertentie uit de Gepriviligeerde Surinaamsche Courant van 6 juni 1825

In een land waar kolonisten, die vaak over grote rijkdommen beschikten, zo snel het tijdelijke voor het eeuwige inwisselden was het beroep van weesmeester een bijzonder lucratieve bezigheid. Zo werd als de waarde van de boedel boven de fl. 2000,- was fl.15, in rekening gebracht. Daaronder, maar boven de fl.1000,-  fl. 7,- en daaronder fl.2,-. Dit zeldzame kleine papieren boekje is een stille getuige van de eeuw waarin de slavenmaatschappij hoogtijdagen beleefde. Het is jammer dat we niet weten hoe het afgelopen is met de kleine Louisa en vooral dat we haar kant van het verhaal niet kunnen horen.

Carl Haarnack

 

 

Natural history of Guiana. Edward Bancroft (1769)

Tags

British Guiana, flora & fauna, Indianen, plantages, religie, West-Indies

An essay on the natural history of Guiana, in South America : containing a description of many curious productions in the animal and vegetable systems of that country. Together with an account of the religion, manners, and customs of several tribes of its Indian inhabitants. Interspersed with a variety of literary and medical observations. In several letters. London: Edward Bancroft. T. Becket and P. A. de Hondt, 1769.

Edward Bancroft (1745-1821)

Eén van de belangrijke doelstellingen van deze rubriek is om u kennis te laten maken met onbekende boeken uit de Surinaamse bibliotheek. Deze is uitgebreider en diverser dan doorgaans wordt aangenomen. An essay on the natural history of Guiana is zo’n titel die door wetenschappers en verzamelaars vaak over het hoofd wordt gezien. Edward Bartholomew Bancroft werd geboren in Westfield, Massachusetts, in 1745. Hij werd opgeleid tot arts en chemicus maar hij liep weg van zijn baantje als leerling-arts. Over zijn rol als dubbelspion voor de Amerikanen en Engeland is al veel geschreven. Wij beperken ons hier tot zijn tijd in Nederlands Guiana en zijn boek. Op 19 jarige leeftijd kwam hij in de Nederlandse koloniën terecht waar hij in 1763 als arts op een suikerplantage werd aangesteld. Hij verliet Zuid-Amerika weer in 1766. Drie jaar na zijn vertrek publiceerde hij in 1769 zijn boek An Essay on the Natural History of Guiana.

Bancroft schrijft over de Nederlandse bezittingen in Zuid-Amerika die zich uitstrekken van het stroomgebied van de rivier de Pomeroon, in het huidige Guiana, tot aan onze eigen Marowijnerivier. Het boek is een bundeling van vier brieven die Bancroft in 1766 stuurde aan zijn broer Daniël. In de eerste brief schrijft hij vooral over de bomen en gewassen (cacao, koffie, katoen, cassave en bananen bijvoorbeeld). In zijn tweede brief gaat hij vooral in op de fauna in het gebied. Hij schijft over de vogels zoals papagaaien en valken maar ook over tijgers en vleermuizen. Daar zullen vooral biologen, ornithologen en andere liefhebbers van genieten. Maar is de derde brief zijn de oorspronkelijke inwoners aan de beurt. Hij beschrijft de ‘indianen’ van de Guiana’s en onderscheidt vier stammen: de Carribbees, Accawaus, Worrows en Arrowauks. De indianen hebben vele weggelopen slaven gedood en werden rijkelijk beloond, door het koloniaal gezag,voor elke afgehakte hand die getoond kon worden. Daar aan voegt hij toe dat de indianen de gewoonte hadden om hun vijanden, die zij in de strijd gedood hadden, op te eten. Tot dan toe was er over het leven en gewoonten van indianen weinig geschreven. Bancroft weet veel te vertellen over de gebruiken en gewoonten van de inheemse bevolking.

‘Indianen’ door Gallina (1825)

De slavenopstand in Berbice in 1763 wordt uitvoering behandeld. Honderden van de opstandige slaven werden verbrand of geradbraakt met alle verschillende vormen van wreedheid waarvoor de Nederlanders bekend stonden, zo schrijft Bancroft. Net als in de andere West-indische koloniën neemt de slavenstand snel af als deze niet wordt aangevoerd met aanvoer van nieuwe slaven uit Afrika. De zware arbeid en de onderdrukking zijn de belangrijkste redenen daarvoor volgens de auteur. Als laatste gaat Bancroft in op verschillende ziekten die zich voor doen, zoals lepra.

Om de geschiedenis van Suriname te kunnen begrijpen is het belangrijk om het ook in de bredere context van de Nederlandse koloniale politiek in heel Guiana te bekijken. De geschiedenis van Demerara, Essequibo en Berbice (die nu tezamen buurland Guiana vormen) kunnen niet los worden gezien van die van Suriname.

Carl Haarnack

 

?

 

 

 

Missions-Reise nach Suriname. Riemer (1801)

Tags

Duits, EBG, marrons, plantages, Slavery

Missions-Reise nach Suriname und Barbice zu einer am Surinamflusse im dritte Grad der Linie wohenden Freinegernation, nebst einigen Bemerkungen über die Missionsanstalten der Brüderunität zu Paranaribo. Johann Andreas Riemer.  Zittau: 1801. 

Johann Andreas Riemer (1750-1786) werd geboren in het plaatsje Wespen, vlak onder Maagdenburg (Duitsland). In 1779 vertrok hij als missionaris van de Evangelische Broeder Gemeente (EBG) via Braunschweig, Hannover en Amsterdam naar Suriname. Eerst woonde hij bij de van de plantages weggelopen slaven, de marrons, in Bambey. Daar bestudeerde hij de taal van deze Saramaccaners. Riemer werkte hier aan zijn Saramaccaans woordenboek en zijn beschrijving van de grammatica van deze taal. Ook hield hij gedurende zijn verblijf in Suriname een dagboek bij. Hij schreef o.a. over de flora en fauna van Suriname maar ook over het leven van de slavenbevolking. Dat vinden wij natuurlijk veel interessanter. Wij weten eigenlijk nog maar weinig van het dagelijks leven in de slavenmaatschappij die Suriname lange tijd was. Maar dankzij reisverhalen van ooggetuigen, zoals deze van Riemer, krijgen we toch een klein inkijkje.

Courage! Masra, Courage! (Meester, wees dapper!). Illustratie uit Missions-Reise nach Surinam (1801)

Riemer beschrijft bijvoorbeeld een groep slaven die net uit Guinea was aangekomen in Paramaribo. De groep werd langzaam door de straten van Paramaribo geleid. Het was alsof het, zo schrijft Riemer, een groep verlaten schapen was; schuchter, bang en meelijwekkend, in afwachting van hun lot. Riemer was in het gezelschap van een aantal EBG missionarissen die een slaaf wilde kopen. Nadat zijn oog op een slaaf is gevallen wordt deze door een arts bekeken en goedgekeurd. Voor fl. 450,- wordt tot koop overgegaan. Riemer is zo geroerd door de blik vol verlangen van de Afrikaan (‘neger’) dat hij het schouwspel niet langer kan aanzien. Daaruit spreekt een zekere empathie uit die Riemer had voor de slaven. Hun lot is volgens hem treurig. De slaven, volgens Riemer door bedrog of valsheid van hun eigen verwanten in slavernij terechtgekomen, zweven tussen hoop en angst. Riemer geeft voorbeelden van verhalen van Afrikanen die man, vrouw, ouders en kinderen verraden en zelfs voor een kleine prijs verkopen zoals een rol tabak of een fles brandewijn. Maar Riemer haast zich om te melden dat slaven graag door de missionarissen gekocht worden omdat deze milder zijn en bescherming bieden. Het merendeel van de kopers van slaven is namelijk ronduit barbaars.

Landingsplaats bij Fort Zeelandia (Paramaribo)

Riemer vertelt ons ook één en ander over de relaties tussen witte Europeaanse mannen en Afrikaanse vrouwen. Zo bezocht hij de scheepskapitein Kanz. Deze heeft in  Suriname een mulattin vrouw waar hij vier kinderen bij heeft. Zijn kinderen zijn gedoopt, gaan in Europese kleding door het leven en krijgen les van een dominee van de Evangelische kerk. De kapitein vertelt dat hij in Europa ook nog vrouw en kinderen heeft. Dat is, zo geeft hij aan, heel normaal. Ook zijn collega’s doen het net zo omdat zij soms jarenlang gescheiden van hun vrouwen moeten leven. Het is voor hem nobeler om zo te leven dan om hun vrouwen in Europa te bedriegen door vreemd te gaan of jonge meisjes te onteren. Wij weten nu inmiddels wel hoe Europese mannen zich in sexueel opzicht te buiten gingen aan Afrikaanse vouwen of hoe zij in een zg. ‘Surinaams huwelijk’ samenleefden. Maar in de 18^e eeuw was het zeker niet gebruikelijk om daar zo open over te schrijven.

In juni 1780 verliet Riemer Suriname weer en keerde terug naar Duitsland. Zijn dagboekaantekeningen vormden de basis voor een boek dat pas vijftien jaar na zijn dood in 1801 verscheen. Riemer werd slechts 36 jaar oud. Zijn boek is uitermate zeldzaam maar boordevol informatie over het leven van alledag in Suriname rond 1780. Eigenlijk zou iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van Suriname het moeten lezen. Voor het feit dat u er af en toe misschien een Duits woordenboek bij moet pakken, wordt u rijkelijk beloond.

Carl Haarnack

Zie ook:

Neger-Englische Gramatik

Vier Maanden in Suriname

Natalie Zemon Davis over taal en Riemer

 

Titelpagina Mission-Reise nach Suriname

Jeronimy Clifford (1760)

Tags

English, plantages, Slavery, West-Indies

The conduct of the Dutch, relating to their breach of treaties with England: particularly their breach of the Articles of Capitulation for the surrender of Surinam in 1667, and their oppressions committed upon the English subjects in that colony. With a full account of the case of Jeronimy Clifford, etc.  Jeronimy CLIFFORD. London: C. Say for W. Bristow, 1760.

Hoe kon het gebeuren dat één van de rijkste 17^e eeuwse planters van Suriname in armoede stierf op een kamertje die hij huurde bij een bakker in Londen? Met de Vrede van Breda in 1667 kwam een einde aan de Tweede Engels-Nederlandse oorlog. Afgesproken werd afgesproken dat de Engelsen Nieuw-Amsterdam (het huidige New York) kregen en dat Nederland Suriname mocht behouden. Kort daarvoor hadden de Zeeuwen onder leiding van Abraham Crijnssen Suriname op de Engelsen veroverd. De vrede had grote gevolgen voor de nog jonge kolonie Suriname.

De vermeestering van Suriname door Abraham Crijnssen (1667)

Zo’n 80 Engelse families (volgens Hartsinck ging het om ‘twaalf honderd Zielen, zo Blanken als Negers’) besloten de kolonie te verlaten. Een andere bron spreekt van 250 blanken, 950 slaven en 31 indiaanse ‘bedienden’(!). Zij kregen de gelegenheid de spullen die zij niet konden meenemen te verkopen aan achterblijvers. Dat waren bijvoorbeeld Nederlanders, Joden (die aanvankelijk geen toestemming kregen te vertrekken) en Engelsen die meer schulden hadden dan bezittingen en daardoor in Suriname moesten blijven. Degenen die Suriname verlieten zochten hun heil in één van de Engelse koloniën Barbados, Antigua of Jamaica.

Oud kaart van Jamaica

Onder deze migranten bevonden zich ook Andrew Clifford en zijn familie. In 1675 verkocht hij zijn plantage aan een Engelsman, Rowland Simpson en vertrok naar Jamaica. Maar een jaar later keerden Andrew en zijn zoon Jeronimy (Jeronimo) terug naar Suriname omdat de betaling uitbleef. Hij trouwde in 1683 met een rijke weduwe, Dorothea Matson, die eigenaar was van de plantage Courcabo. Jeronimy Clifford deed verwoedde pogingen om zijn bezittingen mee te krijgen naar Jamaica. Maar in plaats van zijn recht te krijgen werd hij zeven jaar opgesloten op Fort Sommelsdijck. Na zijn vrijlating ging Clifford naar Amsterdam waar hij bij de Sociëteit van Suriname, tevergeefs, een schadevergoeding eiste. Hij stierf verarmd op een kamer in Londen vlakbij Charing Cross.

Fort Zeelandia (detail G.W. Voorduin)

In 1711 werd een 32 pagina’s tellend pamphlet gepubliceerd: The case of Jeronimy Clifford, merchant and planter of Surinam. Maar wij zouden het nu waarschijnlijk niet over de kwestie hebben gehad als de erfgenamen van Clifford in 1760 niet een boek over deze slepende zaak gepubliceerd hadden. Dit 220 pagina’s tellende boek geeft ons en passant ook meteen een beeld van Suriname in de vroege periode, aan het eind van de 17^e eeuw. Zo leren we bijvoorbeeld over het dispuut tussen Clifford en Henry Mackintosh over de verkoop van een ‘negro slave’.

Als gevolg van deze zaak oordeelde de gouverneur dat de bezittingen van Clifford geconfisqueerd dienen te worden en hij 68.000 kilo aan suiker als boete moet betalen. De slaaf wordt toegekend aan Mackintosh en Clifford wordt veroordeeld tot zweepslagen, tot de dood er op volgt. Deze laatste straf werd later omgezet in zeven jaar gevangenisstraf. De kwestie draaide om de verkoop van de slaaf Caesar aan Mackintosh in ruil voor 2000 kilo suiker. Maar toen de ruil moest plaatsvinden kon Clifford een hogere prijs voor Caesar krijgen en probeerde hij onder de deal uit te komen. Clifford ontkende dat en claimde dat hij toen hij de slaaf bij het huis van Mackintosh wilde afgeven deze hem niet wilde ontvangen omdat hij een ándere slaaf had gekocht die Caesar heette.

Uit publicaties van bijvoorbeeld George Warren weten we dat de behandeling van slaven in Suriname barbaars was. Onder de Europese kolonisten onderling waren list en bedrog eerder regel dan uitzondering.

Titelblad The Conduct of the Dutch (1760)

 

De kwestie Clifford behoort tot de canon van de Surinaamse geschiedenis. Allereerst speelt de kwestie in die schimmige tijd waarin Suriname overging van Engelse- in Nederlandse handen. Wij weten eigenlijk maar bitter weinig over het leven in Suriname aan het eind van de 17^e eeuw. Maar minstens zo belangrijk is het feit dat de kwestie Clifford de conflicten tussen Engeland en Nederland feilloos blootlegt. Dit iconisch boek uit 1760 behoort tot de belangrijkste uit de Surinaamse bibliotheek.

Carl Haarnack

 

zie ook:

Hollands rijkdom

Outalissi

 

 

 

 

Naamboekje Suriname (1771)

Tags

artsenij, genealogie, handel, jurisdiction, kolonisatie

De Hooge Regeering, Minderen Collegien en Bediendens der Collonie van Suriname, nevens een Lyst der Gouverneurs Generaal en Commandeurs, Zedert den Jaare 1683. Te Amsterdam. By Petrus Schouten en Reinier Ottens, Boekverkoopers, 1771.

Van alle boeken uit de Bibliotheca Surinamica is slechts een klein deel in Suriname gedrukt. Het merendeel van de boeken, zeker als we het over de koloniale periode hebben, verscheen in Europa. Uiteraard speelde Amsterdam, ooit één van de eigenaren van de Sociëteit van Suriname én hoofdstad van het Nederlandse rijk, daar bij een belangrijke rol.

Titelblad Naamboekje 1771

 

Deze titel werd ook in Amsterdam gedrukt, in 1771, en maakt onderdeel uit van een convoluut waarin ook lijsten te vinden zijn met namen van de ‘Regeerders der stad Amstelredam’ (Amsterdam, ch), predikanten, professoren van het Atheneum Illustre, leden van de Admiraliteit en nog veel meer.

Gildebrief van het Amsterdamse Boekverkopers, Boekdrukkers en Kunstverkopersgilde 1764 (detail). Collectie Rijksmuseum.

Voor ons is het natuurlijk vooral interessant om te kijken wie er in Suriname de dienst uitmaakten en wie er toe deden. Allereerst is er een lijst opgenomen van alle Gouverneurs Generaals die ‘over de Provincie van Suriname hebben geregeert t’zedert den Jaare 1683’. Daar vinden we uiteraard bekende namen als Cornelis van Aerssen van Sommelsdijk (de eerst gouverneur van Suriname), Jan Jacob Mauricius en Jan Nepveu. De laatste was op het moment van publicatie gouverneur. Bernard Texier, waarover we op deze site eerder schreven, was toen Raad-Fiscaal. Als Raad van Politie en Criminele Justitie wordt o.a. genoemd Willem Bedloo (1685-1738). Zowel Bedloo en Mauricius waren eens de eigenaar van de beroemde Quassie van Timotibo (ca. 1692-1787), die een dubbelrol speelde in de strijd tegen de marrons en het koloniale gezag. Aan de hand van alle namen van de koloniale elite kan zo een belangrijk deel van de geschiedenis verteld worden.

Quassie van Timotibo (ca. 1692 – 1787)

Hoewel dit boekje bijna 250 jaar geleden verscheen vinden we er tal van namen die we ook nu nog steeds in Suriname aantreffen. Zo vinden we als Raad van Civiele Justitie L. Oostendorp, bij het Subalterne College (voor kleine zaken) vinden we T.F. Wolff, Wolphert Jacob Beeldsnyder Matroos was er secretaris, Jan Emmanuel Vieyra was klerk bij het Hof van Politie, Isaac Nassy was jurator en J.C. Lobbrecht werkte op het Comptoir van Modique Lasten. Als artsen waren o.a. Jacob Levy, J. Emanuels en ene De Vries aangesteld. Als ‘Solliciteurs’ van het College van Commissarissen vinden we Balthazar Comvalius, Joseph Bueno de Mesquita en Jan Leysner. De lijst van namen is te lang om volledig weer te geven. Maar veel echte Surinaamse familienamen als Calicher, Marcus, Labadie, Westmaas, Abercrombie, Kuhn, Esser, Clemen, Robles de Medina, Davilar etc. zijn er allemaal in terug te vinden.

Boven aanzicht Naamboekje (1771)

Dit is nu zo’n boekje waar niet alleen Surinamica-verzamelaars maar ook genealogen of mensen die overwegen hun familiegeschiedenis te gaan uitzoeken, van gaan watertanden. Tegelijkertijd leert het ons ook een wijze les: bijna alle Afro-Surinamers (marrons daargelaten) stammen af van slaven maar tegelijkertijd hebben we ook bijna allemaal voorouders die tot de koloniale elite behoorden.

Carl Haarnack

Zie ook:

Reglement van Orde Bernard Texier

Over Quassie en het Quassiehout

Omslag Naamboekje (1771)

Surinaemen ontmaskerd. Jan Willem de Man (1776)

Tags

Dutch, jurisdiction

Surinaemen ontmaskerd, of Zakelyke beschouwing, waer aen het verval der colonie Surinaemen, thans Grotelyks toe te schryven is. Uit meest authenticque stukken bewyslyk, ten nutte der Nederlanderen aangetoond. Jan Willem Engelbert de Man. Amsterdam, Gedrukt voor rekening des aucteurs, en zyn te bekoomen, by J.A. Crajenschot [ca. 1776]

Hof van Justitie, Paramaribo (1830)

Jan Willem Engelbert de Man werd geboren op 23 december 1743 in Nijmegen. Hij was advocaat van beroep en vertrok in 1774 met het schip Margaretha Johanna naar Suriname. In 1778 publiceerde hij dit obscure boekje in Amsterdam. Het is obscuur omdat er in Nederland slechts één exemplaar te vinden. Dat bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Het enige andere bekende exemplaar is in het bezit van de New York Public Library. De collectie Buku Bibliotheca Surinamica moet het slechts doen met een digitale versie van www.earlydutchbooksonline.nl

In 1786 verscheen er, postuum, een ander boekje van dezelfde schrijver waarin Suriname centraal staat: De waare gesteldheid en de gebeurnissen van de colonie Surinaamen, waarin de bloei’t verval des volks en de vryheid der drukpers, ten nutte der Nederlanders aangetoond. Jan Willem Engelbert de Man. Amsterdam: by Cornelis Groenewoud, 1786.

De Man schrijft over de jammerlijke toestand waarin de kolonie Suriname zich bevindt. En dat terwijl het een ‘allerschoonst Gewest’ is dat de titel aards paradijs verdient. Met dit boekje wil hij de lezers graag vertellen wat de oorzaak is van het verval van Suriname en de lezer informeren over de ‘gebreken in de administratie van de civiele justitie’. Hiermee bedoelde hij dat de gang van zaken bij het Hof van Justitie ondoorzichtig en oneerlijk was.

In het voorjaar van 1776 had De Man een ontmoeting met Agatha Margaretha de Loeff, de weduwe van Johannes van Bergen. Zij vroeg hem om als haar advocaat op te treden in een zaak tegen haar schoonzoon, Jan Rocheteau, een vooraanstaand lid van het Hof van Civiele Justitie. Jan Rocheteau had een aanzienlijke som geld van zijn schoonmoeder in bewaring genomen of geleend.

• Plantage Vreeland, eigendom van Jan Rocheteau (collectie: Rijksmuseum)

De Man werd door de gouverneur Jan Nepveu ontboden en op een norse en bitse wijze toegesproken. Door het Hof worden De Man en zijn compagnon veroordeeld tot schorsing voor een periode van een jaar. Deze verbanning uit het ambt betekende voor De Man een aantasting van zijn eer en reputatie. Hij voelde zich als crimineel behandeld. De gezworen klerk J.E. Veira, die vanwege de afwezigheid van de heer Beeldsnijder Matroos, de rol van secretaris waarnam, las hem het vonnis voor. Verschillende zaken waarin De Man als advocaat optrad werden zodanig gemanipuleerd dat hij steeds in het ongelijk werd gesteld. In het boek worden verschillende zaken aangehaald en besproken. Zo was er bijvoorbeeld een zaak rond timmerbaas en een wisselbrief van de plantage Frederiksdorp aan de Commewijne.

Plantage Frederiksdorp

De Man, ten einde raad, besloot Suriname te verlaten en naar Nederland terug te keren. Maar omdat hij tegenwerking verwachte besloot hij een schip naar St. Eustatius te nemen en vandaar naar Nederland te vertrekken. Hij moet toch op een bepaald moment weer naar Suriname teruggekeerd zijn omdat hij op 7 september 1785 in Paramaribo, op 41-jarige leeftijd, overlijdt. Zou deze De Man de stamvader zijn van de huidige familie De Man die we in Suriname kennen? De Man heeft aan den lijve ondervonden dat het gevaarlijk om iemand, die lid is van het Hof van Justitie, voor de rechter te brengen. Wat voor goeds is er te verwachten van zo’n Hof, vraagt De Man zich af. In zijn ogen betekent deze gang van zaken uiteindelijk de ondergang van de kolonie Suriname. Het aanspannen van zaken kost grote sommen geld. De procedures duren oneindig lang en de kwaliteit van de uitspraken laat, op zijn zachtst gezegd, te wensen over. Met de publicatie van dit boekje, en de ontmaskering van wat er mis is in Suriname rond 1776, hoopt de schrijver dat aan de kwijnende positie van het land, een einde komt.

Carl Haarnack

Titelblad Surinaemen Ontmaskerd (1776). Collectie: Koninklijke Bibliotheek

Brief aan de ingezetenen van Suriname, door Samuel Pichot (1749)

Tags

Dutch, hugenoten, Judaica, jurisdiction

Verhaal of brief aan de ingezetenen van de colonie van Suriname, behelzende eene apologie of verdediging van de heeren S.P. Pichot, [en anderen], ingezeetenen en planters. Door Samuel Paulus Pichot (ca. 1749).

De 18^e eeuw is misschien wel de boeiendste periode uit de Surinaamse geschiedenis. Het is de eeuw waarin de plantage-economie tot grote bloei kwam maar ook de eeuw waarin, na de beurscrash in Amsterdam in 1773, de neergang werd ingezet. Halverwege de 18^e eeuw bereikte het verzet van weggelopen slaven een hoogtepunt. Deze marrons waren in aantal zo sterk gegroeid en in hun aanvallen op plantages zo geslaagd dat zij een bedreiging vormden voor het voortbestaan van de kolonie. Suriname werd bestuurd door de Sociëteit van Suriname die in Amsterdam gevestigd was (vergaderingen vonden plaats in het paleis op de Dam!). De stad Amsterdam, de West-Indische Compagnie (WIC) en de familie Van Aerssen van Sommelsdijck waren de drie aandeelhouders van de Sociëteit die de gouverneur in Suriname benoemde. Er waren voortdurend conflicten tussen de planters in Suriname en de gouverneur. Vaak gingen deze conflicten over de kosten van de bescherming tegen de aanvallen van weggelopen slaven.

De wapens van Suriname, Bernard Picart, 1720 (collectie: Rijksmuseum)

Samuel P. Pichot werd in Paramaribo geboren als zoon van Isaac Pichot en Alida de Swart. Net als Elias Luzac (zie Parbode vorige maand) kwam Isaac Pichot rond 1680 vanuit Bergerac (Frankrijk) als Hugenoot, via Amsterdam naar Suriname. Samen met Salomon du Plessis (ook een Hugenoot), die advocaat was bij de West-Indische Compagnie, was Pichot in conflict geraakt met gouverneur Jan Jacob Mauricius (1692-1768). Salomon du Plessis was de vader van de beruchte Susanna du Plessis. Hij was getrouwd met een rijke weduwe van de broer van Samuel Paulus Pichot, Daniel. Zij bezat verschillende plantages. Samuel Paulus Pichot was eigenaar van o.a. de plantages Sorg en Hoop, Mon Tresor en l’Esperance aan de Commewijne, Caramawippibo aan de Carameca-kreek,  Wederhoop aan de Cassewinica en tenslotte plantage Patience aan de Cottica. Hij getrouwd was met Anna l’Espinasse. Behalve planter was Samuel Paulus Pichot ook Raadsheer van Politie.

Fort Zeelandia (collectie Rijksmuseum)

Dit uitermate zeldzame boekje speelde een belangrijke rol in het conflict tussen een aantal plantage-eigenaren en gouverneur Mauricius. Het boekje, 64 pagina’s dik, werd in 1749 gemaakt door Samuel Paulus Pichot (1714-1763). Hij liet het in Amsterdam drukken want in Suriname bestonden nog geen drukkerijen. In de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag of bij universiteitsbibliotheken zult u tevergeefs naar deze titel zoeken. Voor zover bekend is er slechts één exemplaar te vinden en wel in de bibliotheek van Harvard University. Uiteraard beschikt de Buku-Bibliotheca Surinamica ook over een exemplaar dat permanent bewaakt wordt. Dat is hetzelfde exemplaar dat in 1982 door de vermaarde Amsterdamse antiquaar Simon Emmering in catalogus nr. 42 te koop werd aangeboden.

Carl Haarnack

Pichot titelblad (collectie: Buku – Bibliotheca Surinamica)

De Denker: de Brief van Kakera Akotie (1774)

Tags

Dutch, fiction, Slavery

De laatste jaren verschenen er veel boeken over de Trans-Atlantische slavernij. Ook vorig jaar toen de 150 jarige afschaffing van de slavernij in Nederland herdacht werd was er ruim aandacht voor de Nederlandse betrokkenheid bij dat verleden. De meeste ooggetuigenverslagen van het slavernijverleden geschreven zijn door witte Europeanen. De meeste van hen hadden er belang bij het systeem van slavernij te vergoeilijken omdat ze zelf slaven bezaten of verdienden aan de handel. Om een beter en betrouwbaarder beeld van deze geschiedenis te krijgen is het belangrijk om ook naar bronnen te kijken waarin het ‘zwarte perspectief’ naar voren komt. Zo hebben we dankzij het project Sailing Letters inzicht gekregen in het leven van de voormalige Surinaamse slavin Wilhelmina van Kelderman, die aan het eind van de 18^e eeuw een brief aan haar (voormalige) eigenaar schrijft. Maar er  bestaat nog een bijzondere categorie literatuur waarin het perspectief van de slaaf wordt gekozen terwijl de schrijver zelf geen deel uit maakt van de slaven.

Slavenhandel (ca. 1805)

In het tijdschrift De Denker werd in 1774 een bijzondere brief gepubliceerd. Het was een brief van ene Kakera Akotie die op de kust van Guinee gevangen werd genomen door een Nederlandse slavenhandelaar en als slaaf naar Suriname gebracht. Maar de gevangenneming van deze vrije Kakera Akotie was onrechtmatig en op gezag van de autoriteiten werd hij uit de slavernij bevrijd en naar de Republiek der Nederlanden gestuurd. Vandaar uit mocht hij weer naar zijn geboorteland in Afrika reizen om zich bij zijn familie te voegen. In De Denker wordt melding gemaakt van de vondst van ‘eenige stukken papier met vreemde tekenen beschreeven’. Het blijkt dat het om een brief gaat die in de Fantijnsche taal is geschreven. Na vertaling wordt duidelijk dat Akotie deze brief aan zijn broer Atta in Nederland geschreven heeft die in Afrika was achtergebleven. In de haast is deze brief bij het vertrek naar zijn geboorteland achtergebleven.

Deze brief bevat een felle aanklacht tegen de slavernij. Kakera Akotie schrijft:

“Maar misschien denkt gy Broeder Atta, dat wanneer onze Zwarten de landen der Blanken bouwen, en hun in alles ten dienste staan, dat dezelven daar tegen met genegenheid door hen behandeld, en van al het noodige voorzien worden. Gy bedriegt u. Zagtmoedigheid en Menschlievendheid zyn by hen niet bekend. Wy verrigten het zwaarste werk voor hen van den vroegen ogtend tot den laaten avond, en doen hen dus schatten verkrygen, die zy in overdaad verspillen; en wy worden ondertusschen zeer slegt gevoed. Het minste misdryf of verzuim dat wy begaan, wordt op de allerwreedste wyze gestraft…”

Female slave with a weight chained to her ankle (Stedman 1796)

Akotie schrijft verder over de verkoop tegen het hoogste bod van de slaven in Suriname waarna zij gebrandmerkt werden. Hij wordt zelf op een suikerplantage te werk gesteld terwijl andere op koffie- of cacaoplantages terecht komen. Soms bevredigen de slavenmeesters hun sexuele driften op een jonge slavin die zonder enig probleem van hun minnaar of echtgenoot worden gescheiden. Maar ook de vrouwen van de planters, zo schrijft Kakera Akotie, vergrijpen zich soms aan de slaven.

Slaven die naar de markt worden vervoerd (Raynal)

De aanklacht van Akotie is geloofwaardig en geeft ons een beeld van de gruwelijkheden waaraan de slaven onderworpen werden. Toch betreft het hier een fictief verhaal[i]. In De Denker wordt de suggestie gewekt dat er een echt bestaand manuscript gevonden is. Deze literaire vorm, ook wel manuscriptfictie of uitgeversfictie genoemd, was een in de 18^e eeuw vaak gehanteerde methode om de geloofwaardigheid van een verhaal kracht bij te zetten. De Denker was een tijdschrift dat tot doel had de zeden van de lezers te verbeteren. Bij de redactie betrokken waren verschillende doopsgezinde dominees betrokken. De brief van Akotie was een opmerkelijk vroege Nederlandse kritiek op de slavernij. De abolitionistische beweging in Engeland zou pas rond 1783 van de grond komen.

Carl Haarnack

[i] In de Nederlandse archieven bevind zich een plakkaat gedateerd 6 juni 1749. Plakkaten verordeningen die door de autoriteiten werden uitgevaardigd. In dit plakkaat wordt melding gemaakt van het feit dat de schipper Christian Hagerop onder valse voorwendselen slaven van Guinea naar Suriname heeft meegenomen. Onder hen bevindt zich een slaaf met de naam Kakasa Acostrie. Ook ene Alta wordt genoemd. Waarschijnlijk heeft de schrijver van het stuk in De Denker zich op dit verhaal gebaseerd.

lees ook:

Paula Keijser, Suikerriet, suikerverdriet. Slavernij in enkele 18e-eeuwse teksten. Culemborg: Educaboek, 1985.

Hollands rijkdom. Elie Luzac (1780)

Tags

Dutch, handel, hugenoten

Hollands rijkdom, behelzende den oorsprong van den koophandel, en van de magt van dezen Staat; de toeneemende vermeerdering van deszelfs koophandel en scheepvaart. Elie Luzac. Leiden: bij Luzac en Van Damme, 1780-1783.

Gezicht op Paramaribo (18e eeuw)

Elie Luzac (1721-1796) was behalve rechtsgeleerde ook schrijver, uitgever, boekdrukker en boekverkoper. Hij was afkomstig uit een familie van Hugenoten uit de buurt van Bergerac (Frankrijk) die aan het eind van de 17^e eeuw naar Nederland vluchtte. De Hugenoten waren protestanten die vanwege hun geloof door koning Lodewijk de XIV, die het katholicisme als het enige ware christendom aanhing, vervolgd werden. Luzac gaf onder meer het werk uit van Voltaire, de schrijver en filosoof die in 1759 het beroemde Candide schreef. Het verhaal van Candide speelt zich voor een deel in Suriname af. Dit boek heeft de gedachte gevoed dat slaven in Suriname slechter behandeld werden dan in de kolonies van andere Europese mogendheden.

Candide ontmoet een Surinaamse slaaf (1759)

Maar Luzacs belang voor de Surinaamse geschiedschrijving gaat veel verder dan dit. In 1778 verscheen La richesse de la Hollande geschreven door Jacques Accarias de Sérionne. Luzac ‘vertaalde’ dit werk maar veranderde er zoveel aan dat de omvang verdrievoudigde. De Nederlandse uitgave, die dik 2400 pagina’s omvat, wordt beschouwd als de eerste volledige verhandeling over de handelsgeschiedenis van Nederland. En wie iets leest over de handelsgeest van de Nederlanders in de 17^e en 18^e eeuw weet dat Suriname nooit ver weg kan zijn.

Luzac begint zijn hoofdstuk over Suriname met de constatering dat de kolonie enige jaren geleden voor de Nederlandse scheepvaart en koophandel veel voordelen heeft opgeleverd maar dat nu (1780, ch) er zoveel over geklaagd wordt. Vervolgens passeert de geschiedenis van de Nederlandse aanwezigheid in het gebied de revue. Ook Abraham Crijnssen, die namens Zeeland in 1667 de kolonie op de Engelsen veroverde, ontbreekt niet. Hij voer onder Engelse vlag de Surinamerivier op en nam het Fort Willoughby in doopte deze om tot Fort Zeelandia. Hij dwong de ingezetenen en planters de eed van trouw aan de Staten van Zeeland af te leggen. Ook werd een ´brandschatting´ van honderd duizend pond suiker voor Zeeland gevorderd. Hiermee zou Suriname voor een periode van meer dan 300 jaar onder Nederlands gezag komen.

Elie Luzac (1721-1796)

De auteur schrijft uitvoerig over de beginperiode van het Nederlandse gezag over Suriname. Mogelijke aanvallen vanaf zee door Franse- of Engelse troepen vormden een permanent gevaar. In 1712 verschenen er een aantal Franse oorlogsschepen op de Surinamerivier die werden aangevoerd door de bevelhebber Cassard. De nam bezit van alle plantages die aan de Surinamerivier en de Para gelegen waren. Hij dreigde de kolonie te verwoesten door plundering en brandstichting. Dit gevaar werd afgewend doordat de kolonisten een forse brandschatting aan Cassard betaalden van fl.747.350,–

In 1683 waren er nog slechts 50 suikerplantages. Nog geen dertig jaar later is het aantal suikerplantages uitgebreid naar meer dan 200. Zo’n 12.000 slaven werken op de plantages en in de hoofdstad Paramaribo. De kolonisten en planters werden er toen al van beschuldigd ‘rijk en weelderig’ te leven. Maar vanaf het eerste uur was er sprake van marronage; het weglopen van slaven van de plantages. De slaven ontvluchtten het zware leven en de straffen op de plantages. Zij hielden zich schuil in de bossen maar om zichzelf in leven te houden overvielen zij vaak plantages en roofden voedsel, wapens, munitie en al het andere dat zij nodig hadden. Soms werden, zoals  bij de plundering van plantage Ridderback in de Commewijne, ook slaven meegenomen (waaronder vrouwen). Bij deze overvallen werden blanken maar soms ook slaven vermoord. Luzac schotelt ons gedetailleerde beschrijvingen van deze aanvallen van de marrons voor. Maar beschrijft hij ook de jacht die op hen gemaakt werd. Veelvuldig baseert de auteur zich op het boek van Hartsinck (1770).

Beschryving van Guiana, of de Wilde Kust, in Zuid-America. J.J. Hartsinck. Amsterdam 1770.

In het jaar 1762 was er sprake van maar liefst 425 plantages in de kolonie waarop gemiddeld 180 slaven werkten. Bij dit aantal van 76.500 slaven moeten nog de ca. 8000 slaven opgeteld worden die in Paramaribo woonden en werkten. Grote hoeveelheden suiker, koffie, cacao en katoen werden jaarlijks naar Nederland geëxporteerd. Men moet ook beseffen, schrijft Luzac, dat men vanuit Nederland zeker voor zo’n 50 miljoen guldens aan hypotheken verstrekt had aan de plantage-eigenaren in Suriname. In 1775 kwamen er in Paramaribo 54 schepen binnen waarvan er tien slaven aan boord hadden. In totaal vervoerden die schepen zo’n 2.356 slaven. Ca. 63 schepen verlieten dat jaar Suriname met aan boord 18 miljoen pond koffie, 15,2 miljoen pond suiker, 650.000 pond cacao en 150.000 pond katoen. Het belang en aanzien van deze kolonie was groot. Zo groot zelfs dat men het voordeel dat er behaald werd soms hoger werd geschat dan die van de koloniën in Oost-Indië. Voor iedereen die twijfelt aan het belang van de kolonie Suriname voor Hollands rijkdom is het boek van Elie Luzac verplichte kost.

Carl Haarnack

volledige titel:

Hollands rijkdom, behelzende den oorsprong van den koophandel, en van de magt van dezen Staat; de toeneemende vermeerdering van deszelfs koophandel en scheepvaart…; de oorzaaken, welke tot derzelver aanwas medegewerkt hebben; die, welke tegenwoordig tot derzelver verval strekken; mitsgaders de middelen, welke dezelven wederom zouden kunnen opbeuren, en tot hunnen voorigen bloei brengen / uit het Fransch vertaald ; vervolgens overgezien, merkelijk veranderd, vermeerderd, en van verscheiden misslagen gezuiverd, door Elias Luzac. Jacques Accarias de Sérionne (1706-1792). Elie Luzac (1721-1796). 1780-1783. Te Leyden : bij Luzac en Van Damme. Drukker: Luzac, Elie Leiden, 1744-1799. Auteur: Jacques Accarias de Sérionne. Vert. van: La richesse de la Hollande

zie ook: https://bukubooks.wordpress.com/2014/08/13/voltaire/