Uit mijn verleden: bijdrage tot de kennis van Suriname. Willem Boekhoudt (1874).

Tags

Dutch, geschiedenis, Slavery, travel

“Uit mijn verleden” : bijdrage tot de kennis van Suriname. Willem Boekhoudt.  Winschoten: J.D. van der Veen, 1874.

De Surinaamse geschiedenis is op vele manieren verbonden met de Nederlandse provincie Groningen. Er zijn nogal wat Groningers in de loop der eeuwen naar Suriname vertrokken. Willem Boekhoudt (Groningen 1822- Winschoten 1894) is misschien één van de minder bekende Groningers die Suriname hebben bezocht. Tussen 1845 en 1849 woonde en werkte hij in Suriname in een ‘privaat-betrekking’ bij een aanzienlijke Nederlandse familie, zoals hij zelf schreef. Hij mocht herhaaldelijk als Evangelie-dienaar optreden in de Hervormde Kerk.

Frontispies uit ‘Uit mijn Verleden’ (1874)

Omdat Boekhoudt, 25 jaar na zijn terugkeer in Nederland, over zijn ‘Surinaamse jaren’ een boekje publiceerde heeft hij zich een plek verworven in de Surinaamse geschiedenis en in de Surinaamse bibliotheek. Dank zij hem kunnen we nu door de ogen van een 22 jarige Groninger kijken naar het Suriname in de nadagen van de slaventijd. We moeten om zijn verhaal te kunnen lezen wel zijn aanvankelijke xenofobie verstouwen (‘De eerste aanblik van den neger boezemde mij afkeer in. Dat domme dierlijke wat het gelaat van den Afrikaan kenmerkt, is waarlijk niet in staat den Europeeër voor hem in te nemen’).

Boekhoudt vertelt ons over de schoonheid van de plantages en de verrukkelijke aanblik van de ‘schoone stad’ waarvan de straten zijn bedekt met schelpzand en die aan weerszijden zijn beplant met ‘citroen- of oranjebomen’. Maar hij is er ook getuige van hoe twee bastiaans op een plantage aan ‘eene jeugdige negerin, opgehangen aan een boom’ zweepslagen toedienen. Boekhoudt dankte de Hemel toen hij weer in de stad was waar zijn oog voor dergelijke ‘schriktooneelen’ gespaard bleef. Het was niet beslist de bedoeling van Boekhoudt om over alle mistanden, waar hij getuige van was, te schrijven. Dat zou in zijn ogen niet eerlijk zijn ten opzichte van de families die hun slaven ‘zachtzinnig’ bejegenen. Maar hij noemt het voorval van de slavin, die op afschuwelijke wijze zweepslagen krijgt, hier toch. Hij bekritiseert direct Wolter Robert baron van Hoëvell die in 1854 in zijn belangrijke boek Slaven en Vrijen onder de Nederlandsche Wet felle kritiek levert op de behandeling van slaven.

Van Boekhoudt leren we dingen die we in archiefstukken doorgaans niet tegenkomen. Zo schrijft hij dat elke voorname familie over tenminste zeven ‘negers’ in de bediening moet beschikken. Enkele families hebben er meer dan twintig in hun huishouden. Het gezin waar hij werkzaam is (helaas weten we nog steeds niet welke familie dit was) had als bedienden twee ‘foetoe-bois’, een ‘naaimeid’, een ‘waschmeid’, een ‘botteleriemeid’, een kokkin, twee ‘palefreniers’ oftewel ‘grasnegers’ (die elke dag met een kano de rivier af gingen om op een andere plantage gras voor de paarden te halen) en een ‘blanken koetsier’.

Boekhoudt is onder de indruk van de ‘onvermoeidheid’ en kracht van de slaven. Hij geeft als voorbeeld dat één van de slaven van plantage Jagtlust van ’s morgens zes uur tot ’s avonds zes uur op het veld werkt. Na zijn werkdag loopt hij, ondanks het verbod van zijn ‘meester’, vier uur om naar een ander plantage te lopen waar zijn meisje woont. Hij moest daarbij door het bos en vaak door het water dat tot aan de knieën rijkt. Omdat hij de volgende ochtend weer vóór zes uur ’s morgens op Jagtlust moest zijn kon hij slechts een paar uurtjes met zijn geliefde doorbrengen. Dergelijke anekdotes maken het boekje van Boekhoudt onderhoudend en interessant.

 

Gezicht op de plantage Cornelis Vriendschap in Suriname  (collectie Rijksmuseum)

Ook worden er verschillende tochten naar het binnenland ondernomen. Zo gaat Boekhoudt met zijn beschermheer L., commissaris der Inlandsche bevolking, op reis naar de Boven-Cottica om de Aucaners ernstig te onderhouden over hun strooptochten en het feit dat het verboden is om in grote getale naar de stad te komen. De heer Slengarde, assistent van de commissaris, fungeerde als tolk. De tocht bracht hem langs vele plantages en er waren vele interessante ontmoetingen. Voorbij de Barbacoeba-kreek en de Becoe-kreek ontmoetten zij de Posthouder van de ‘Aucaner-Boschnegers’, een Belg die al twintig jaar tussen deze marrons woonde.

Het lijkt alsof hij zijn xenofobie van het moment, toen hij voor het eerst met Afrikaanse slaven werd geconfronteerd, langzaam van zich heeft afgeworpen. In zijn boek neemt hij een lange lijst met odo’s op (‘van welke eenige door mij-zelven uit de mond des negers zijn opgeteekend’) omdat deze het duidelijkst de scherpzinnigheid (‘vernuft’) van ‘den Neger’ verraden. (“Kondre drai, poes-poesi njam sra” (sic) -De wereld draait, de kat eet sla: ’t is de verkeerde wereld). Aan het eind van het boek krijgen we zelfs de preek die Boekhoudt in ‘de Neger-Engelsche taal’ houdt voor de Hervormde gemeente in Paramaribo (op 8 november 1846).

Ik verzamel al meer dan dertig jaar boeken uit de Surinaamse bibliotheek. Toch ben ik dit boek van Willem Boekhoudt in die hele periode slechts één keer tegen gekomen. We vinden het boek bij een klein aantal universiteitsbibliotheken en bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag maar daar houdt het dan ook direct mee op. De Buku Bibliotheca Surinamica beschikt gelukkig over een fraai exemplaar. Verzamelaars moeten veel geduld en vooral veel geluk hebben om een exemplaar te vinden. Dat is jammer want het is eigenlijk één van de leukste 19^e eeuwse reisverslagen die we kennen. Voor degenen die belangstelling hebben om de tekst te lezen is er gelukkig een digitale versie op het net te vinden (www.dbnl.nl).

Carl Haarnack

 

Dutch Guiana. William Palgrave (1876)

Tags

English, geschiedenis, travel, West-Indies

Dutch Guiana. William Gifford Palgrave. London: Macmillan and co., (1876)

Enige tijd geleden was ik in de ‘City of Londen’, het oude financiële hart van Europa. Gelukkig heeft Londen niet alleen op politiek gebied of als financieel centrum maar ook op het gebied van boeken een rijke geschiedenis. De lijst van Suriname-boeken die in Londen het licht zagen is lang. Zo begon in 1843 op 57 Aldersgate Street het uitgevershuis Macmillan. Hier werden o.a. de boeken van Lewis Carroll, Alfred Lord Tennyson, Thomas Hardy en Rudyard Kipling uitgegeven.

William Palgrave by Julia Cameron

In 1876 verscheen Dutch Guiana van William Gifford Palgrave (1826–1888). Palgrave was door familiebanden nauw gelieerd aan Macmillan (de uitgever heet tegenwoordig Palgrave Macmillan). Hij ging na zijn opleiding naar India en diende in het 8^e Regiment of Foot, Bombay Native Infantry. Daarna bekeerde hij zich tot het Rooms Katholicisme, werd hij tot priester gewijd en trad hij toe tot de orde van Jezuïten. Hij werkte in India, Italië en Syrië.

Palgrave’s  reislust bracht hem ook naar het Caraïbisch gebied. In 1875 bezocht hij, op verzoek van zijn vriend A. Cohen, ondersteund door een uitnodiging van gouverneur C.A. van Sypesteyn, Suriname. Interessant is dat Palgraves vader Sir Francis Palgrave (1788-1861) bij zijn geboorte Francis Ephraim Cohen heette. Het verblijf van William Palgrave in Suriname duurde niet langer dan twee weken. Toch is hij lyrisch over de Nederlandse kolonie. Hij vergelijkt in zijn voorwoord Suriname met het Bijbelse paradijs (‘a very pleasant place’) en noemt het  ‘the Creole paradise’.

Vanuit Georgetown in Guiana reist hij over zee naar Paramaribo. Het klimaat is gezond, schrijft hij. De stad Paramaribo, met zijn hoge huizen, wijde straten, tuinen en pleinen wordt gekenmerkt door levenshouding die Palgrave noemt: ‘Take it easy’. Maar, zo waarschuwt hij, laat u zich niet voor de gek houden. Een stad van slechts 22.000 inwoners die zoveel exporteert kan niet alleen bestaan uit dromers. Suriname is voor hem ‘Holland under another sky’ en Paramaribo is Amsterdam  aan andere wateren. Zijn ontzag voor wat de Nederlanders allemaal voor elkaar hebben gekregen is groot. De brandende vraag is dan hoe het zit met de creoolse bevolking in Suriname. Ondanks de ‘evils and degradation inseparable from slavery’ zijn de voormalige slaven er in geslaagd vliegensvlug in harmonie te emanciperen. In geen enkele West-Indische kolonie is er een parallel te vinden, volgens Palgrave.

Kaart van Suriname uit het boek van Palgrave

Ook wordt er een reis gemaakt naar de Commewijne. Palgrave schrijft over plantage Voorburg. Naast 200 ‘creoles’ werken er 90 Hindostanen (‘coolies’) en 181 Chinezen. De eerder genoemde Cohen (‘her Majesty’s Consul’) coördineert de arbeid en betaling van de immigranten uit India. Zij krijgen hetzelfde betaald als hun ‘collega’s’ in Demerara. Ze krijgen goede medische zorg en zijn hier in Suriname volgens Palgrave beter beschermd dan in welke Engelse kolonie dan ook. De Chinezen wonen in een aparte sectie. Hun huizen zijn identiek aan die van de Hindostanen. Ze planten vooral kruiden en groeten. Ze zijn dol op varkens. De Creolen daarentegen verbouwen vooral aardvruchten, mango, bananen en bonen.

Directeurswoning op plantage Voorburg. Foto: Augusta Curiël (collectie Tropenmuseum)

Het is indrukwekkend wat Palgrave allemaal over Suriname weet te vertellen. Hij heeft er beslist niet stilgezeten. Om de lezer te informeren heeft hij de geschiedenisboeken goed bestudeerd. Ook trekt hij steeds vergelijkingen met de Engelse koloniën. Aan de marrons (‘bush negroes’) wijdt hij een heel hoofdstuk waarbij hij veel historische details vermeldt. Suriname verdient volgens de auteur een mooie toekomst. Onverschilligheid en onbekendheid met het land in Europa zijn grote obstakels. Hij eindigt zijn boek met hetzelfde enthousiasme waarmee hij begon:

Palgrave: ‘Ik heb nooit een aangenamer volk ontmoet dan ik daar aantrof, nergens heb ik mijn uren op een prettigere manier dan daar doorgebracht’.

Carl Haarnack

Eduard en Tony. Moritz Thieme (1830)

Tags

Dutch, fiction, German, Slavery, West-Indies

Eduard en Tony, of de De Kleine speelgenooten: een onderhoudend leesboekje voor kinderen van beiderlei sekse. door Moritz Thieme. Amsterdam: Hendrik Frijlink, 1830.

Kinderboeken zijn rijkelijk vertegenwoordigd in de Surinaamse bibliotheek. Vooral vanaf het begin van de 19^e eeuw komt er een behoorlijke stroom kinderboeken opgang waarin vaak historische- en aardrijkskundige onderwerpen een belangrijke rol spelen. Door de verbeterde technische drukmogelijkheden konden boeken goedkoper gemaakt worden en van mooiere illustraties voorzien worden.

Dit kinderboekje van Moritz Thieme is één van best bewaarde geheimen uit de Surinaamse boekenkast. Dat kan er ook mee te maken hebben dat men hier tevergeefs zoekt naar de naam Suriname in de tekst. Toch is het niet moeilijk om tussen de regels door te lezen en te zien dat Thieme uit verhalen over Suriname heeft geput.

Illustratie uit Eduard en Tony: Suikerriet 

Moritz Thieme (1799-1849) werd geboren in Löbau, precies in de driehoek Bautzen, Herrnhut en Görlitz. Trouwe en oplettende lezers van deze rubriek zullen deze plaatsnamen bekend voor komen. In dit gebied zagen vele Suriname-publicaties het licht. Zo werd in 1856 in Löbau het Deutsch-Negerenglisches Wörterbuch van Wullschlägel gepubliceerd. In Bautzen zag de Kurzgefasste Neger-Englische Grammatik van dezelfde auteur in 1854 het licht. En in Görlitz had de Duitse missionaris Christlieb Quandt, die tussen 1768 en 1780 in Suriname verbleef, zijn Nachricht von Suriname und seine Einwohnern in 1807 uitgegeven. En iedereen weet dat Herrnhut de bakermat is van de Evangelische Broedergemeente (EBG) die al vanaf 1735 actief is in Suriname. Thieme studeerde rechten in Berlijn en Leipzig maar werkte als boekhandelaar en auteur van kinderboeken. In 1818, hij was toen 19 jaar, debuteerde hij met Dramatische Spiele für die Jugend bei festlichen Gelegenheiten. Ein Weihnachtsgeschenk. Daarna volgde een lange lijst met kinderboeken, theaterstukken en ‘Bilderbücher’. In 1829 verscheen Edmund und Tony, die treuen Spielgefährten dat een jaar later in het Nederlands vertaald werd als Eduard en Tony, of de De Kleine speelgenooten.

Illustratie uit Eduard en Tony

In dit verhaal ontmoet de kleine Eduard, hij is twaalf jaar, Tony, de dochter de heer Brinken. Deze is onlangs teruggekeerd uit ‘Amerika’. Hij heeft daar een groot fortuin vergaard. Hij heeft ook zijn ‘zwarte knecht’ meegenomen, een aapje en een papagaai. Tony is een lief en klein meisje van tien jaar oud, schrijft Thieme, en zij is ‘een weinig bruin van gelaatskleur’. Misschien is ze niet alleen maar lief want als zij Eduard haar aapje wilt laten zien trekt zij aan het schelkoord om een bediende te roepen. Zij sprak ‘ernsthaftig’ tot de bediende, dat Jacques (de bejaarde ‘neger’) moet komen met het aapje Dupp, alsof zij tot één van haar slaven sprak in Amerika. Deze Jacques had ooit eens het leven gered van Tony toen ‘eenige weggeloopene en in het wild levende negers’ hun huis overvielen en ‘moorden en plunderen wilden’.

Dat waren de zg. ‘Maroni-negers’ wist Eduard (Maroni is de Franse benaming voor Marowijne). De heer Brinken vertelt aan Eduard en Tony dat de wreedheden waaraan de slaven worden blootgesteld niet de schuld is van de plantage-eigenaren want die zijn eigenlijk nooit aanwezig.[i] Het zijn de opzichters die zich hier aan schuldig maken. Tony’s vader vertelt de kinderen vervolgens vele verhalen over uiteenlopende plekken op de wereld. Het hele boekje heeft een duidelijke agenda om kinderen iets van de wereld bij te brengen. Over Suriname zelf leren we eigenlijk weinig. Maar het is natuurlijk interessant om te zien dat de schuldvraag over de slechte behandeling van slaven uitsluitend bij de opzichters wordt gelegd. En misschien is de grootste verdienste nog om te zien dat een tienjarig meisje met een ‘bruine gelaatskleur’ bedienden commandeert alsof ze haar slaven in West-Indië toespreekt. Is dat niet een beetje het mysterie van die bizarre geschiedenis van Suriname?

Carl Haarnack

 

Titelpagina Eduard en Tony 

 

[i] “Niet de eigenaars der plantaadjen zijn gewoonlijk aan de wreedheid, welke daar gepleegd wordt, schuldig: deze zijn den meesten tij in ‘t geheel niet op hunne plantaadjen; en bovendien zijn dezelven zoo uitgebreid, dat zij onmogelijk met de slechte behandeling, waaraan hunne negers zijn blootgesteld, bekend kunnen worden: maar de opzigters zijn het, die zoo onbarmhartig met de slaven omgaan.”

 

Aventures d’Hercule Hardi. Eugene Sue (1840)

Tags

fiction, French, muziek, travel

Aventures d’Hercule Hardi, ou, La Guyanne en 1772. Paris: C. Gosselin, 1840.

In deze rubriek zijn we altijd gek op wat we ‘Stedmania’ zijn gaan noemen: verschillende edities en vertalingen van Stedman’s Narrative against the Revolted Negroes of Surinam (1796) maar ook toneelstukken, kinderboeken en romans die gebaseerd zijn op het belangrijke boek van John Gabriël Stedman. Regelmatig vinden we nieuwe afbeeldingen die geïnspireerd zijn op de prachtige gravures van o.a. Blake en Bartholozzi uit de eerste Engelse editie.

Eugene Sue (1804-1857). Schilderij van François-Gabriel Lépaulle (1835)

Weinig mensen zijn nog bekend met de grote 19^e eeuwse Franse romanschrijver Eugène Sue. Sue, die eigenlijk Marie-Joseph Sue heette, werd geboren in Parijs in 1804. Hij volgde een medische opleiding en werkte korte tijd als chirurg bij de marine. Dankzij zijn werk op Franse oorlogsschepen reisde hij in Azië, Amerika en het Caraïbisch gebied. Maar al snel legde Sue zich toe op een carrière in de journalistiek. Dankzij de snel groeiende groep van mensen die kon lezen en de goedkope publicaties van zijn verhalen die in afleveringen verschenen, werd Eugene Sue beroemd. Zijn eerste succesvolle romans waren vooral geïnspireerd op zijn zeereizen. In 1830 verscheen Kernock le pirate, gevolgd door Atar-Gull (1831) en La Salamandre (1832). Maar het grote succes kwam met de publicatie van Les Mystères de Paris dat tussen 1842 en 1843 als feuilleton verscheen. Hierin beschreef hij de ellende van de Parijzenaars die in grote armoede leefden. Beweerd wordt dat Victor Hugo voor het schrijven van zijn succesvolle sociale roman Les Misérables (1862) op het werk van Sue heeft geleund.

Fort Zeelandia in Paramaribo omstreeks 1850

In 1840 publiceerde Eugene Sue Deux Histoires 1772-1810 met daarin Aventures d’Hercule Hardi. Hij baseerde deze novelle op de ‘Narrative’ van Stedman. Er verschijnen vele herdrukken (de laatste in 2016!) en ook werd het vertaald in het Engels (The adventures of Hercules Hardy; or, Guiana in 1772. New-York: J. Winchester, 1844) en in het Duits (Die Abenteuer des Hercules Kühn oder Guyana im Jahre 1772. Leipzig : Wigand, 1844). Sue laat slechts zijdelings blijken dat Stedman zijn inspirator is. Zo wordt er ergens een slager Stedman opgevoerd en in een voetnoot beveelt hij het boek van Stedman aan.

Hercule gaat als vrijwilliger naar Suriname om te helpen in de strijd tegen de van de plantages ontvluchtte slaven en de indianen. De gevluchte slaven worden overigens marrons genoemd. We herkennen verschillende bekenden uit de geschiedenisboeken. Zo is er een slaaf, genaamd Cupidon, die een armband draagt waarin gegraveerd staat ‘trouw aan de Europeanen’ (Granman Quassie kreeg in 1730 een zilveren borstplaat met daarop de tekst ‘Quassie, trouw aan de blanken’).  Het kost ook weinig moeite om in Major Rudchop  kolonel Fourgeoud te herkennen. De geliefde van Stedman, Joanna, heet bij Sue,  Jaguarette. De indianen komen er weer niet goed vanaf. Ze zijn wild, gevaarlijk en een aantal er van zijn kannibalen.

The celebrated granman Quacy (detail uit gravure uit Stedmans Narrative, 1796)

De Aventures d’Hercule Hardi behoort misschien niet tot de grote wereldliteratuur zoals enkele andere boeken van Eugene Sue dat doen. Maar het onderstreept nogmaals het belang van de Narrative van Stedman. De publicatie in 1796 sloeg in als een bom. Voor het eerst in de geschiedenis kon de Europese bevolking gedetailleerd kennisnemen van de slavernij in een Europese kolonie in woord én beeld. Maar het waren vooral alle toneelstukken, romans en poëzie die van Stedmans boek (én het liefdesverhaal met de slavin Joanna) afgeleid waren die hét verhaal van de Surinaamse geschiedenis als een inktvlek verder verspreidden in het Europese collectieve bewustzijn. Vooral bij Franse antiquariaten komen we de boeken van Eugene Sue in grote getalen tegen. Gek genoeg valt het nog niet mee om vroege edities van Hercule Hardi op de kop te tikken. Mocht u er één tegenkomen weet dat u een bijzondere en zeldzame bewerking van de Narrative van Stedman in handen heeft.

Carl Haarnack

zie ook:

Joanna & Stedman

Andere Franse titels uit de Surinaamse bibliotheek

 

Titelblad Engelse vertaling van Aventures d’Hercule Hardi.

Johann Clemen: Der glückliche Tuchmacher (1859)

Tags

German, geschiedenis, travel

Der glückliche Tuchmacher oder Von Döbeln bis nach Surinam. Theodor Drobisch. In: Ameisen-Kalender aus das Schaltjahr 1860. Nebst Deutschem Disteli-Kalender. Gotha: Verlag Comptoir (Storch & Klett), 1859.

Suriname komen we in de 18^e – en 19^e eeuw op de meest onverwachte plekken tegen. Enige tijd terug kocht ik in een antiquariaat in Duitsland een kalender uit 1860. Deze Ameisen-Kalender was nogal vlekkig en de rug was half vergaan. Ondanks de slechte staat waar in het verkeerde was het toch een object van grote waarde voor de Surinaamse bibliotheek. Ik vond in deze kalender namelijk een stuk over een belangrijke Surinaamse geschiedenis: Der glückliche Tuchmacher oder von Döbeln nach Surinam (De gelukkige textielfabrikant of van Döbeln naar Suriname).

Johann Gottfried Clemen (1727 Döbeln-1785 Paramaribo).  Privé collectie (zie voor meer informatie onderstaand stuk van  Ralph Gundram in “Neues Archiv für sächsische Geschichte”).

Het verhaal is geschreven door Gustav Theodor Drobisch (1811-1882). Drobisch was een Duitse schrijver, journalist en toneelspeler in Dresden. Gedurende achtentwintig jaar schreef hij de Ameisenkalender vol met onderhoudende teksten en humoristische kwesties.

Het verhaal begint rond het jaar 1745 waarin een doekmaker (‘Tuchmacher’) genaamd Clemen zich het hoofd brak over de vraag hoe hij zijn gezin moest onderhouden. De zaken gingen slecht en er was een voortdurende dreiging van oorlog. Clemen had zeven kinderen. De oudste zoon was Johann Clemen die heel graag had willen doorleren maar, vanwege geldgebrek, zich in het vak van zijn vader en opa moest bekwamen: het maken van doek. Toch droomde hij er van de wijde wereld in te trekken en iets meer van zijn leven te maken. En toen Johann 19 was besloot hij op pad te gaan. Hij ging te voet eerst richting Leipzig maar besloot als gauw zijn geluk in Amsterdam te zoeken. Maar hij kon nergens werk vinden. In een café ontmoette hij mannen die op zoek waren naar rekruten. Johann was een makkelijke prooi: zijn tenen staken uit zijn kapotte schoeisel, hij had nauwelijks kleding om het lijf en hij had honger. Nu kreeg hij een soldatenuniform en een behoorlijke zak met handgeld. In 1749 brak er in Suriname een opstand uit onder de slavenbevolking. Er werd een expeditie op touw gezet en Johann Clemen meldde zich vrijwillig om naar Suriname te gaan. Na zijn dienstverband werd hij door een rijke planter als opzichter ingehuurd. Johann was sterk en kon ook nog lezen en schrijven. Hij was niet meedogenloos en onmenselijk als zijn voorgangers en had zodoende een ‘goede band’ met de slaven op de plantage, zo schrijft de auteur.

“Caerte van de rivieren van Suriname en Commowine met derselver uytstroomende Creecken met alle de landen soo verre deselve bewoonde worden. Verschillende mijlschalen.” – ca. 1730.  Collectie Nationaal Archief.

Toen zijn ouders in Döbeln na al die jaren er eigenlijk van uit gingen dat Johann al was overleden, stuurde hij fl. 200,– naar zijn familie. Toen de rijke planter overleed trad Johann in het huwelijk met de weduwe. Zo werd hij eigenaar van vier plantages en ca. vierhonderd slaven. In 1771 bezocht Johann Clemen met zijn gevolg, waaronder één van zijn slaven, zijn ouderlijk huis in Döbeln. Zijn ouders waren allang de tachtig jaar gepasseerd. De hele stad was uitgelopen. In heel Saksen heerste hongersnood. Johann Clemen gaf veel geld uit om zijn familie, vrienden en oud-stadsgenoten te ondersteunen. Uiteindelijk keerde hij weer terug naar zijn nieuwe vaderland Suriname.

Anna Julien (5 april 1705 te Paramaribo gedoopt – overleden 9 oktober 1779 te Paramaribo). Privé collectie (zie voor meer informatie onderstaand stuk van  Ralph Gundram in “Neues Archiv für sächsische Geschichte”).

Clemen trouwde op 4 februari 1763 huwde met Anna Julien. Zij was een mulattin en dochter van de uit Italië afkomstige Bartholomeus Julien en de Surinaamse kleurlinge Elisabeth Dobinson. Het was haar derde huwelijk. Zij was meer dan 20 jaar ouder dan hij. Het verhaal over het leven van Johann Clemen (1727-1785) vinden we in een groot aantal boeken terug. Daar over een andere keer meer. Dit is het klassieke verhaal over de arme soldaat die met een paar stuivers in Suriname aankomt maar zich uiteindelijk een zeer aanzienlijke positie en grote rijkdommen verwierf.

Carl Haarnack

 

*) met dank aan Ralph Gundram en Bernd Katt

verder lezen:

Ralph Gundram Sächsische Kolonialherren in Übersee? Eine Spurensuche am Beispiel des Johann Gottfried Clemen aus Döbeln

Joachim Nettelbeck

 

 

Il Costume Antico e Moderno. Giulio Ferrario (1831)

Tags

flora & fauna, geschiedenis, kunst, travel

Il costume antico e moderno ovvero storia del governo, della milizia, della religione, delle arti, scienze ed usanze di tutti i popoli antichi e moderni provata coi monumenti dell’antichita’ e rappresentata con analoghi disegni. Terza edizione. America. Door Giulio Ferrario. Luogo di stampa: Torino: Fontana, 1831.

We hebben het in deze rubriek vaker gehad over Suriname-boeken die in een vreemde taal verschenen. In de regel ging het hierbij om boeken die in het Engels, Duits of Frans verschenen. Het Italiaanse taalgebied kwam er tot nu toe karig vanaf. Toch zijn er in de 18^e en 19^e eeuw belangrijke titels waarin Suriname een rol speelt. Zo verscheen er in 1818 in Milaan bij Sonzogno een Italiaanse vertaling van de Narrative of a five years’ expedition against the revolted negroes of Surinam (1796) van kapitein John Gabriel Stedman. Deze publicatie kreeg de titel mee Viaggio al Surinam e nell’interno della Guiana.

Giulio Ferrario (1767-1847) was een intellectueel, uitgever, drukker en bibliothecaris uit Milaan. Hij studeerde rechten maar verlegde zijn aandacht en toewijding naar de literatuur en de bestudering van de oude Griekse en Romeinse culturen. In 1802 werkte hij als bibliothecaris bij de Biblioteca di Brera, één van de grootste bibliotheken van Italië. Aan het eind van de 19^e eeuw kreeg deze bibliotheek de status van staatsbibliotheek. In deze bieb vinden we veel belangrijke 18^e en 19^e eeuwse boeken over Suriname. In 1834 werd Ferrario directeur van deze bibliotheek. In deze rol was hij verantwoordelijk voor aantal belangrijke publicaties over graveerkunst, theater, architectuur en kostuums van het beroemde Scala theater. Tussen 1817 en 1834 publiceerde hij zijn monumentale werk Costume antico e moderno. Dit encyclopedisch werk bevatte oorspronkelijk maar liefst 21 banden en bevat meer dan 1500 handgekleurde platen van modern en antieke kleding en architectuur. Later werden er nog delen toegevoegd en kwam het totaal op 37. Ferrario schrijft over de geschiedenis, politiek, krijgsmacht, godsdienst, kunst, wetenschap van álle mensen en culturen in de hele wereld. Inderdaad geen sinecure maar aan het begin van de 19^e eeuw ontstond er in Europa een grote behoefte aan kennis en onderwijs vooral over verre volken en culturen.

Het gedeelte over Amerika beslaat vier banden. De vierde band daarvan schrijft Ferrario over Brazilië, de Guyana’s, de kleine en grote Antillen en ook nog iets over Buenos Aires. Wij concentreren ons maar vooral op wat de auteur over Suriname (‘La Gujana Olandese’) te vertellen heeft. Hij is er weliswaar nooit geweest maar zijn kennis over deze Nederlandse kolonie is bijzonder groot. Dat is vooral te danken aan de enorme bibliotheek die hij tot zijn beschikking had. Zo maakt hij gebruik van literatuur van 16^e en 17^e eeuwse ontdekkingsreizigers zoals Walther Raleigh en Robert Harcourts (1613). Ferrario geeft een lijst van auteurs wiens boeken die hij gebruikt heeft: Herlein (1718), Maria Sybilla Merian (1705), Pistorius (1763), alle werken van Fermin (1765-1770), Bancroft (1769), Hartsinck (1770), Stedman (1796), Riemer (1803) en nog een berg aan Franse cartografen, reizigers en wetenschappers. Uitvoerig gaat hij in op de ligging van het land, het klimaat en de vegetatie. Ook de medicinale werking van gewassen ontbreekt niet. Ferrario geeft hoog op over de werking van het koortswerende middel ‘Quassia’ (kwasibita). Hij noemt hierbij ook de ‘ontdekker’ de granman Quassie. De in Suriname voorkomende vissen, bomen  en rivieren passeren de revue. Verder gaat de auteur in op de ‘indianen’; hun wapentuig, oorlogsvoering, godsdienst, religie, huwelijk, begrafenisrituelen maar ook de beroepen die vrouwen uitvoeren. Die houden zich o.m. bezig met het planten van manioc, bananen, yams en andere knolgewassen. Daarnaast knopen zij de bedden (hangmatten) en maken ze keukengerei. Ook gaat hij uitvoerig in op de stad Paramaribo. De straten en tuinen doen, volgens Ferrario, niet onder voor die van de elegantste in Europa.

Als het over de slechte behandeling van de zwarte bevolking gaat windt hij er geen doekjes om. De Europeanen drinken het regenwater dat in reservoirs wordt opgevangen. Het water uit de putten is voor het vee en de ‘Negri’ (‘negers’). Iedereen slaapt in hangmatten maar de ‘negers’ slapen op de grond. Er zijn in de kolonie 2029 ‘witten’ (Bianchi), 3075 mulatten en ‘vrije zwarten’ en bijna 52.000 slaven. De rijkdom van de Europese families is groot en kan ook afgemeten worden aan het aantal slaven dat in hun huishouden werkt; soms wel tot 20 of 30. Hij schrijft verder over het zware leven op de plantages. Aan de wrede behandeling van de slaven wijdt Ferrario een apart hoofdstuk. Ik zal u hier de gruwelijke verhalen over zweepslagen die het vlees openrijten besparen.

Het omvangrijke werk van Ferrario is vooral zo succesvol geworden door de vele (vaak handgekleurde) gravures die er in voorkomen. Als we de afbeeldingen tellen die specifiek betrekking hebben op Suriname dan komen we op minimaal acht stuks. Daaronder zijn er een aantal van de inheemse bevolking. Ook is er een mooi gezicht op de Waterkant van Paramaribo (Citta di Paramaribo) en één van de muziekinstrumenten van Afrikaanse slaven.

Intrigerend zijn de afbeeldingen die zijn ontleend aan Stedmans ‘Narrative’. Die bestaan vooral uit samenstellingen van verschillende gravures die we uit Stedman kennen. Zo is er één waarop we Stedman zelf zien, terwijl een aantal slaven een Aboma in de boom hebben gehesen. In dezelfde afbeelding zien we granman Quassie die wijst op een gewas, het quassiehout. Ook is er één afbeelding waarin we een pijprokende planter zien en een slavin die hem koffie schenkt (‘Piantatori di Suriman’- sic). Daarnaast zien we twee basja’s die een slaaf geselen (in de originele Stedman gravure ligt de slaaf: ‘The Execution of breaking on the rack’). Links daarvan herkennen we de bekende Stedman prent die in de eerste Engelse editie heet ‘Flagellation of a Female Samboe Slave’ heet. Tenslotte zien we een afbeelding die geïnspireerd is op ‘A female Quadroon slave of Surinam’.

Van dit omvangrijke werk van Giulio Ferrario verscheen gelijktijdige een editie in het Frans: ‘Le Costume Ancien et Moderne ou Histoire du gouvernement, de la milice, de la religion, des arts, sciences et usages de tous les peuples anciens et modernes d’après les monuments de l’antiquité et accompagné de dessins analogues au sujet par le Docteur Jules Ferrario.’

Vermoedelijk is deze uitgave de grootste 19^e eeuwse ‘beeldbank-encyclopedie’ van de wereld. Ferrario maakt in zijn werk ook direct duidelijk dat Suriname een belangrijke kolonie was. Niet zonder reden heeft hij er belangrijk gedeelte van zijn Amerika-verhaal en maar liefst acht platen aan gewijd. Zijn bewondering geldt voor de enorme bloei van de plantage-economie maar hij vergeet niet, zoals sommige reizigers in de 18^e en 19^e eeuw, te vermelden tegen welke prijs dat tot stand werd gebracht, namelijk het bloed, zweet en tranen van de slavenbevolking.

Vanwege de vele prachtige illustraties is een goede en complete set zeer zeldzaam en haast onbetaalbaar. Daarom zien handelaren er vaak brood in om de prenten los te verkopen. Voor het complete werk heeft u een paar duizend euro’s nodig. Maar met een beetje geluk kunt u misschien voor een paar tientjes één van de Surinaamse prenten op de kop tikken.

Carl Haarnack

 

 

zie ook:

Italiaanse Stedman

Lydia Maria Child (1802-1880)

Tags

abolitionism, English, geschiedenis, Slavery, West-Indies

Narrative of Joanna, An Emancipated Slave, of Surinam. [Lydia Maria Child] Boston: Isaac Knapp, 1838

         &

The Oasis.  Mrs. Child, Published by Benjamin C. Bacon, Boston, 1834

Lydia Maria Child (1802-1880)

Onlangs werd er op een veiling in New York een bijzonder boek geveild: Narrative of Joanna, An Emancipated Slave, of Surinam (1838). Dit boek is gebaseerd op de liefdesgeschiedenis uit het bekende achttiende eeuwse standaard werk van John Gabriël Stedman: Narrative of an Expedition Against the Revolted Negroes of Surinam (1796). Deze ‘Narrative’ is hét belangrijkste ooggetuigenverslag van de slavernijgeschiedenis in Suriname dat Stedman schreef op basis van een dagboek dat hij tussen 1772 en 1777 bijhield. Stedman maakte deel uit van de troepen van kolonel Fourgeoud die, 800 man sterk, door stadhouder Willem V naar Suriname waren gestuurd, om de opstand van weggelopen slaven de kop in te drukken. Voor iedereen die de geschiedenis van Suriname wil bestuderen is dit boek verplichte kost. Voor verzamelaars vormen de verschillende edities van Stedmans verhaal (het werd vertaald in het Nederlands, Duits, Frans, Zweeds, Italiaans) én de boeken die hierop gebaseerd zijn (ik noem ze gekscherend Stedmania), dankbare verzamelobjecten.

Joanna (uit: Narrative of Joanna, 1838)

Narrative of Joanna, An Emancipated Slave, of Surinam werd samengesteld door Lydia Maria Child (1802-1880). Child was een Amerikaanse abolitionist, streed voor vrouwenrechten maar ook een schrijfster en journalist. Zij wordt gerekend tot de meest invloedrijke 19^e eeuwse Amerikaanse schrijfsters. In dit boek beschrijft zij de relatie tussen de Surinaamse slavin Joanna en Stedman die vijf jaar duurde. Zij gebruikte hiervoor stukken die Stedman over deze relatie schreef aangevuld met haar eigen commentaren. Het is één van de vroegste voorbeelden van een abolitionistische vertelling. Door deze publicatie werd de strijd voor afschaffing van de slavernij in de VS gekoppeld aan Suriname. Stedman veroordeelde zelf weliswaar de gruwelijke uitwassen van de slavernij maar was natuurlijk geen abolitionist. De Narrative of Joanna vormt volgens literatuurwetenschappers ook het begin van zg. ‘miscegenation literatuur’ waarin ‘inter-raciale’-huwelijken en sexuele relaties worden gevierd.

Geboortehuis van Lydia Maria Child

Child erkent dat Stedman ‘extremely kind-hearted’ was en het goed voor had met de Afrikanen. Zo had Stedman een slavin zweepslagen bespaard door te betalen voor het servies dat zij per ongelijk had laten vallen. Maar Child ook grijpt op verschillende momenten haar kans om Stedman te bekritiseren en terecht te wijzen. Zo meld zij dat waar Stedman spreekt over ‘rebellerende negers’ zij zich haast te zeggen dat het hier, in de geest van de Amerikaanse revolutie, in feite gaat om een ‘independent republic of coloured citizens’ die dagelijks in omvang toeneemt door de aanwas van weggelopen slaven.

De feministische stellingname van Child blijkt uit het volgende: Zij schrijft dat Stedmans huwelijk met Joanna en Stedman een oprecht eerbetoon was aan haar karakter. Toch vind ze dat hij zich te vaak verontschuldigt voor zijn gevoelens en zijn handelen, en noemt hij Joanna nooit zijn vrouw. Over de kwestie dat Joanna niet met Stedman naar Engeland gaat speculeert zij dat ze mogelijk aanvoelde dat hij zich voor haar zou schamen. Als Stedman, zo schijft Child, aarzelt om zijn liefde, admiratie en dankbaarheid jegens Joanna in Engeland te tonen, dan is hij in ieder geval man genoeg om zich te schamen, dat toe te geven.

Dit curieuze boek waarin de strijd voor de afschaffing hand in hand gaat met die voor verbetering van de rechten van de vrouw is uitermate zeldzaam. Een paar Amerikaanse universiteitsbibliotheken hebben een exemplaar. In Europese bibliotheken kon ik niet één exemplaar lokaliseren. Het exemplaar dat bij Bonhams in New York geveild werd stond in de catalogus voor US$1000,- tot US$1500,– Omdat dit een slecht exemplaar was met scheuren en zelfs ‘loss of text’ zag ik van aanschaf af.

In 1834 verscheen hetzelfde verhaal in een bundel, ook van Lydia M. Child, onder de titel The Oasis (Boston: B.C. Bacon, 1834). In deze bundel staat de abolitionistische beweging centraal. Behalve het verhaal van Joanna vinden we in dit aan de voorvechter van de afschaffing van de slavernij opgedragen boek, William Wilberforce, nog meer over Suriname. Zoals bijvoorbeeld het hoofdstuk Three Coloured Republics of Guiana. Ze bedoelt daarmee de republiek van de Oukas (Aukaners) aan de Boven Marowijne, The Seramicas (de Saramaccaners) aan de Bovenloop van de Saramaccarivier en wat zij noemt The Cotticas. De bundel staat vol met illustraties, verhalen en gedichten. Zo vinden we er The History of James Bradley, an Emancipated Slave; Scipio Africanus; The Hottentots; The Slave Trade; The Infant Abolitionist; Cornelius of St. Croix; History of Thomas Jenkins en nog veel meer verhalen over slavernij en bevrijding. Een ‘must have’ iedereen die een slavernij-collectie wilt aanleggen. De collectie Buku Bibliotheca Surinamica heeft van deze nog zeldzamere 1834 bundel een exemplaar weten te bemachtigen.

Carl Haarnack

zie ook:

https://bukubooks.wordpress.com/joana-stedman/

https://bukubooks.wordpress.com/2012/02/11/joanna2/

 

 

 

Leerrijke avond uren voor de jeugd (1819)

Tags

Dutch, fiction

Leerrijke avond uren voor de jeugd. Amsterdam : W. Brave, 1819.

Onlangs verwierf Buku Bibliotheca Surinamica op een veiling in Amsterdam een bijna tweehonderd jaar oud kinderboek: Leerrijke avond uren voor de jeugd. Het boek is door een aantal raadsels omgeven. Zo is er bijvoorbeeld geen vermelding van het verschijningsjaar. Uit onderzoek weten we dat het voor het eerst verscheen in 1819 bij uitgever Wouter Brave in Amsterdam. Over Brave (familie van Iwan Brave?) weten we niet veel meer dan dat zijn drukkerij/uitgeverij op de Zeedijk was gevestigd. Op een wijkkaart (Burgerwijk no. 1) uit ca. 1795 vinden we het wapenschild van ene Wouter Brave. Nergens in het boek wordt een auteursnaam vermeld. Het lijkt erop dat de uitgever voor deze bundeling van korte verhalen geput heeft uit bestaande publicaties. Dat weten we in elk geval zeker voor het verhaal De Gedwongen Koop waarin een Lord Pelham gedwongen wordt een wit konijntje te kopen. Dit verhaal vinden we terug in verschillende Engelse, Duitse en Nederlandse tijdschriften.

collectie:  Beeldbank Stadsarchief Gemeente Amsterdam

Maar onze belangstelling gaat uit naar slechts één verhaal uit de bundel. Het kreeg de titel mee De Tamboer. Hoofdpersoon is Koenraad Edelman die zich op twaalfjarige leeftijd vrijwillig aanmeldt bij een regiment dat op het punt staat om naar Suriname te vertrekken. Daar valt hij na aankomst direct op bij de gouverneur en vooraanstaande planters vanwege zijn levendigheid, vrolijkheid en beleefdheid (ook is hij zeer slim). Eén van de belangrijkste en welvarendste plantage-eigenaren neemt hem al snel in dienst. Hij leerde vervolgens Engels, Duits en Frans en over het reilen en zeilen van het werk op de plantage. Maar, misschien nog wel belangrijker, hij kon moeiteloos en bijzonder goed met de slaven omgaan. Als een groep opstandige weggelopen slaven de plantage overvalt, slaagt Koenraad erin zijn werkgever te beschermen door één van de slaven dood te schieten. Als beloning krijgt hij een stuk grond van de plantage waarop hij zijn eigen gewassen mag verbouwen. Als Koenraad vervolgens trouwt met de dochter van de rijke plantage-eigenaar, is zijn financiële toekomst verzekerd. Na terugkeer in Europa koopt Koenraad een ‘buitengoed’ voor zijn ouders.

Een dergelijk avontuur komen we in verschillende soorten en maten tegen in de Surinaamse literatuur. Wie naar gelijkenissen zoekt, zal bijvoorbeeld veel herkennen in het levensverhaal van Joachim Nettelbeck, die in de achttiende eeuw eeuw een aantal reizen naar Suriname ondernam. Zo heet het schip van Nettelbeck Die Hoffnung en het schip van onze Koenraad De Hoop. Het probleem is echter dat Nettelbeck zijn biografie pas in 1823 publiceerde, terwijl De Tamboer in 1819 verscheen.

De Tamboer is een voorbeeld van hoe de verhalen over Suriname in de literatuur gebruikt werden. In dit geval staat het opvoedkundige aspect voorop. De kleine Koenraad sloeg de adviezen van zijn ouders in de wind en vroeg in een brief zijn ouders om vergeving. Uit dankbaarheid stuurde hij zijn ouders een baaltje koffie en later kocht hij zoals gezegd voor hen een buitenhuis. Natuurlijk leren we hier niets over de geschiedenis van Suriname. Dit is een schoolvoorbeeld van een verhaal uit het dominante Europese perspectief. Geen woord over het leven van de slaven die op de plantage het zware werk verrichten, noch over het waarom van het weglopen van slaven.

Maar voor bibliofielen is het natuurlijk een zeldzame parel. Nog steeds vinden verzamelaars oude en onbekende boeken die we aan de Surinaamse bibliotheek kunnen toevoegen. Dit boek verscheen in twee verschillende uitvoeringen: één met gekleurde platen die 18 cent kostte; en een exemplaar met platen in zwart-wit voor de prijs van slechts 15 cent. Er verschenen een tweede en een derde druk (in de jaren ’30 van de 19^e eeuw). Toch is het boek vrij onbekend gebleven en is er niet eerder over het Surinaamse avontuur van Koen Edelman geschreven. Het aantal bibliotheken dat over een exemplaar beschikt, is op de vingers van één hand te tellen.

Carl Haarnack

 

Zie ook: Joachim Nettelbeck

 

 

 

Herinneringen mijner Reizen. Van Lennep Coster (1836)

Tags

binnenland, Dutch, travel, West-Indies

Herinneringen mijner Reizen naar onderscheidene Werelddeelen. G. van Lennep Coster. Amsterdam: J.F. Schleijer, 1836.

In de jaren 1819-1821 bezocht Van Lennep Coster, kapitein ter zee, de Nederlandse bezittingen in Afrika en het Caraïbisch gebied. In 1836 publiceerde hij het verslag van deze reis in Herinneringen mijner Reizen naar onderscheidene Werelddeelen. Hoewel Van Lennep Coster uitvoerig verhaalt over zijn avonturen in Afrika, de Nederlandse Antillen, de Noordzee en het Middellandse Zeegebied, zijn wij hier natuurlijk vooral geïnteresseerd wat hij over Suriname te vertellen heeft. Vooral de persoonlijke avonturen en observaties (zaken die we in de archieven niet terugvinden) hebben onze aandacht. Zo schrijft hij over een reisje in december 1819 met een groot gezelschap van dames en heren naar de plantage Geertruidenberg. Plantagedirecteur was ene heer Valkenaar en de administrateur was ene Veeckens. Hoewel de tentboot door zes ‘Negers’ werd geroeid, schrijft de auteur dat het gezelschap door het varen hongerig was geworden. Over het eten hoefde men niet te klagen. ’s Ochtends begon men met een kop thee om zes uur ’s morgens. Dan werd er gewandeld, gereden of gevaren om tegen 12 uur een déjeuner à la fourchette (brunch, ch) te genieten. Daarna werd er een pijp gerookt en gerust om zo de hitte voorbij te laten gaan. Om vier uur volgde dan een theetafel waarbij iedereen gekleed moest aanschuiven. Tenslotte volgde om acht uur het diner al dan niet gevolgd door dans.

Ansichtkaart plantage Geertruidenberg (ca. 1903)

Op oudejaarsdag kreeg de slavenbevolking bakkeljauw, pijpen, tabak en ‘eenige snuisterijen’, zodat ook zij nieuwjaar konden vieren, zo schrijft Van Lennep. Op nieuwjaarsdag verschenen de slaven en slavinnen, goed gekleed, en begonnen muziek te maken en te zingen en te dansen. Muziek werd gemaakt op holle boomstronken waarover een vel was gespannen, anderen sloegen met stokjes op een blok terwijl de vrouwen met kleine kalebassen schudden. De dames dronken punch gemaakt door het uitpersen van zure oranjes in een tobbe waarbij jonge rum of dram en water werden toegevoegd. De mannen dronken alleen dram. De huishoudster van de directeur trakteerde de ‘negerinnen’, zo schrijft Van Lennep, op een glas wijn en gaven zij elkaar geschenken. Hij kon de muziek en het gezang maar matig waarderen omdat hij het typeert als een ‘verschrikkelijk geraas’ dat men wel even kan aanhoren maar men er op den duur doof van kan worden.

Op een volgend bootreisje naar het Commewijnegebied, de Cottica en Perica, werden verschillende plantages bezocht: o.a. Aconoribo, Onvergenoegd, Lugtenburg, Halle in Saxen, de Eendragt en plantage Kokswoud. Op deze laatste plantage heerste grote reinheid die geheel voor rekening kwam van de directeur Confalie (Comvalius?). Deze had, hoewel hij ‘mulat’ was (zo schrijft Van Lennep), grote orde op de plantage geschapen die met smaak was aangelegd. Op plantage Kweekhoven was een ‘ouderwetse’ Duitser genaamd Stabach directeur. Deze liet hem de boom zien waar enige dagen eerder een ‘Neger’ zich opgehangen had. De oorzaak was , zo veronderstelde men, verliefdheid of jaloezie.

Opvallend is dat de auteur schrijft dat er een ‘brik’ dat onder Hollandse vlag voer in Paramaribo aankwam. Het schip vervoerde maar liefst 478 slaven die afkomstig waren van St. Thomas. Officieel was de slavenhandel sinds 1818 al verboden. Er was in Paramaribo een Gemengd Gerechtshof ingesteld dat moet toezien op naleving van dit verbod. Maar de verkoop van slaven gewoon openlijk plaats. De slaven werden naar een loods gebracht waar zij gereinigd werden. Daarna kwamen particulieren en administrateurs de ‘koopwaar’ bezichtigen. De prijzen varieerden van fl. 800,- tot fl. 1000,- per slaaf. Maar klaarblijkelijk was er grote schaarste aan slaven want er werd geloot wie er mocht kopen. Degene die won gaf de slaven hun namen en zond ze naar zijn plantage.

Van Lennep Coster besteedt veel aandacht aan de rechtvaardiging van de slavernij. Deze typisch eind 18^e/ begin 19^e eeuwse begint met de bewering dat de slaven in Suriname het eigenlijk beter hebben dan in Afrika (misschien zijn  ze wel aan de dood ontsnapt) en eindigt met de stelling dat het nog vele jaren zal duren alvorens de Afrikanen een niveau van beschaving bereikt hebben om hun broeders als mensen te beschouwen. Maar ik zal u de rest besparen.

Wel in interessant dat de auteur vlak na de grote brand van 1821 in Paramaribo was. De brand van uitgebroken in het huis van ‘de ontvanger’ Thomas dat op het Gouvernementsplein stond. Meer dan 390 huizen gingen in vlammen op. Ook de Gereformeerde kerk en de Katholieke kerk, het Hof van Politie, de Weeskamer en de Waag bleven niet gespaard. De schade werd berekend op fl. 7 a fl. 8 miljoen guldens. Velen waren geruïneerd en er was een groot gebrek aan woonruimte. De vader van de auteur, die in Paramaribo woonde en wiens huis ook verloren was gegaan, had het geluk een kamer te vinden. Deze was, zo schrijft Van Lennep Coster, door een ‘kleurling’ afgestaan. Dit werd in deze tijden van schaarste beschouwd als een teken van goedheid en vriendschap.

Carl Haarnack

Fort Zealandia (gravure uit het boek van Van Lennep)

zie ook: Vier maanden in Suriname (1915)

Almanak van Vernuft en Smaak (1793)

Tags

Dutch, Slavery

Almanak van vernuft en smaak, voor het jaar MDCCXCIII (1793). Amsterdam: Wed. J. Doll. 

We hebben  het hier vaker gehad over de afwezigheid van een debat over de slavernij in de 18e eeuw. In Engeland, Frankrijk en Duitsland vinden we tal van auteurs, wetenschappers en filosofen die zich bogen over dit belangrijke vraagstuk. Ook in de 18e eeuwse Nederlandse literatuur moeten we met een vergrootglas zoeken naar teksten waarin de auteurs zich kritisch uitlieten over het systeem van slavernij.

Maar als we dan dergelijke bronnen tegenkomen is het ook goed daarbij stil te staan en die voor een groter publiek toegankelijk te maken. Onlangs verwierf de collectie Buku Bibliotheca Surinamica op de veiling van veilinghuis Bubb Kuyper in Haarlem een exemplaar van de Almanak van vernuft en smaak uit 1793 (Amsterdam, Wed. J. Doll). In deze almanak vinden we twee prachtige kopergravures waarin de slavenhandel centraal staat.

Deze gravures zijn ‘bewerkingen’ van het bekende tweeluik over de slavernij dat George Morland (1791) een paar jaar eerder schilderde.  Beweerd Morland liet zich hiervoor inspireren door een gedicht van Williams Collins uit 1788 (maar anderen spreken dit tegen):

‘Two British captains with their barges came,
And quickly made a purchase of the young;
But one was struck with Ulkna, void of shame,
And tore her from the husband where she clung……’

Het eerste werk kreeg de titel mee Execrable Human Traffic or the Affectionate Slaves dat Morland in 1788 schilderde. Twee jaar later voege hij het schilderij African Hospitality  daar aan toe. In dit schilderij liet zien hoe Afrikanen een aantal Europeanen dat schipbreuk geleden had te hulp schoot. Dat schilderij moest het contrast met de brute onderwerping van Afrikanen tot slaven onderstrepen. Beide schilderijen werden regelmatig gecopieerd, ook in etsen en gravures, en werden ingezet om de abolitionistische beweging te ondersteunen.

George Morland (1763-1804) door Henry Robert Morland in ca. 1780 geschilderd.

Gravure uit de Almanak van vernuft en smaak (1793); gemaakt naar het schilderij African Hospitality van George Morland.

In de almanak vinden we behalve de twee gravures ook het gedicht De Slavenhandel. Van dit gedicht dat ondertekend is met de initialen T.K. (wie hier achter schuilgaat is mij onbekend. Suggesties graag naar surinamica @ gmail. com) geven we hier het eerste en het laatste strofe weer:

De Slavenhandel 

Bataven in wier fiere harten,/ De vrijheids min haer zetel bouwt,/
Die ’t stael des wreedsten dwinglands tarten/
Zijn snoode borst doorboren zoudt!/
Heel de aerde roemt dat stout vermogen,
Maer ziet met neêrgeslagen oogen,
Dat de Indiaen uw kluisters draegt;
Kunt gij die vonk der vrijheid dooven-
Uw’ evenmensch een recht ontrooven,
Waer naer gij zelf zoo hevig jаеgt?…..

[….]

Kom droog de bron van zoo veel tranen,/Schoon de eigenaer van lafheid riep;
Vergruis den boei der Afrikanen,-
Maek hen zoo vrij als God hen schiep,
Dan zal geen slaaf zijn lot vervloeken,
In moord noch oproer redding zoeken,
Of vlugten naer een zandwoestijn;
Dan zullen allen wederkeren-
Met ons den waren God vereeren,
En Neerland eeuwig dankaar zijn.

T.K

Gravure uit de Almanak van vernuft en smaak (1793), gemaakt naar het schilderij van George Morland Execrable Human Traffic of the Affectionate Slaves

 

George Morland. African Hospitality (1789). Olie op doek. Menil Foundation Collection (Houston)

Op dit schilderij zien we hoe Europeanen die schipbreuk hebben geleden liefdevol worden opgevangen door Afrikanen. Dezelfde Afrikanen die later door Europeanen als slaven verkocht zullen worden en naar West-Indische plantages versleept zullen worden.

George Morland. Execrable Human Traffick; or The Affectionate Slaves (1789). Olie op doek. Menil Foundation Collection (Houston)

Op dit schilderij zien we een tafereel, ergens op de Afrikaanse westkust, waarbij een Afrikaanse familie wordt gescheiden. Een Afrikaanse man die zijn handen gevouwen heeft wordt vastgehouden door twee Europese slavenhandelaren. Eén zwaait met een stok. De vrouw en kind van de Afrikaan worden door een andere Europeaan weggevoerd. Op de achtergrond zien we een slavenschip. Volgens Hugh Honour (The Image of the Black in Western Art, 1989, pp.181-9)  was Morlands schilderij de eerste waarop we een scene uit de slavenhandel zien. Onbekend is waar het schilderij zich bevindt maar een replica bevindt zich in de Menil Foundation (Houston, Texas).

Beide schilderijen zijn iconische beelden geworden voor de  strijd tegen de Trans-Atlantische slavenhandel. Zoals gezegd zijn deze beelden vaak bewerkt en gebruikt in anti-slavernij publicaties, zoals onze bijzondere almanak van 1793. De Nederlandse abolitionistische beweging was klein en weinigzeggend. Maar er waren desondanks, ook in de 18e eeuw tekenen van anti-slavernij krachten die weinig aan de oppervlakte komen. Dat de slavernij in Nederland pas relatief laat werd afgeschaft is waar. Maar een publicatie als deze (het gedicht De Slavenhandel en en gravures) in de Almanak voor vernuft en smaak uit 1793 is een vroege bijdrage aan het ontstaan van een abolitionistisch sentiment in Nederland dat in de 19e eeuw pas meer vorm kreeg.

Carl Haarnack