De Slavernij in Suriname. J. Wolbers (1853)

Tags

Dutch, geschiedenis, Slavery

De Slavernij in Suriname, dezelfde gruwelen der slavernij, die in de “Negerhut” geschetst zijn, bestaan ook in onze West-Indische koloniën. J. Wolbers (ten voordeele van de emancipatie der slaven). Amsterdam: H. de Hoogh, 1853.

In Engeland werd in 1787 The Society for the Abolition of the Slave Trade opgericht die zich beijverde voor de afschaffing van de slavernij. Een jaar later, in 1788, werd in Frankrijk de Société des amis des Noirs or Amis des Noirs gevormd die hetzelfde doel nastreefde. Pas vijftig jaar later, in 1842, werd de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering van de Afschaffing der Slavernij (NMBAS) opgericht. Dat was beslist geen brede maatschappelijk beweging. De strijd voor de afschaffing van de slavernij werd door een aantal belangrijke mannen, doorgaans uit Protestantse hoek, gevoerd. Eén van de belangrijke mannen in die strijd was Julien Wolbers (1819-1889). In 1861 zou hij het historische standaardwerk schrijven De Geschiedenis van Suriname. In 1853 schreef hij een pamflet van slechts 32 pagina’s waarin hij de geesten in Nederland rijp maakte om afscheid te nemen van het onmenselijke systeem dat al eeuwen in de West-Indische koloniën de gewoonste zaak van de wereld leek. Hij deed dat door één van de belangrijkste boeken uit de Amerikaanse literatuur, Uncle Tom’s Cabin van H. Beecher-Stowe, direct te verbinden met de slavernij in de Nederlandse kolonie Suriname. De negerhut van Oom Tom, zoals het boek in de eerste Nederlandse vertaling heette, was na verluidt,  na de bijbel, in de 19e eeuw het meest gedrukte boek ter wereld. Ook in Nederland was het direct na publicatie een groot succes. De Negerhut inspireerde Eduard Douwes toen hij de Max Havelaar (1859) schreef en ook W.R. van Hoëvell, auteur van Slaven en vrijen onder de Nederlandsche wet door (Zaltbommel: Joh. Noman en Zoon, 1854).

De Negerhut. H.B. Stowe. 6e druk.

Wolbers hield zijn lezers een simpele boodschap voor: alle gruwelijkheden die in de Negerhut worden geschetst gebeuren ook in onze eigen kolonie Suriname. Het zijn, zo schrijft hij, dezelfde mannen die met de rechterhand hun broeder (de slaven) tot bloedens toe geselen en met de linkerhand het boek des levens geven (de bijbel) en daarmee een parodie op het Christendom. Aan de hand van brieven en verhalen van mensen die in Suriname hadden gewoond geeft Wolbers een aantal voorbeelden van de mishandeling van slaven. Een jonge slavin, waarschijnlijk een kind van haar eigenaar, werd tot ontucht aangezet door diezelfde eigenaar en zijn zoon. Vanwege haar weigering werd zij zwaar gegeseld.Een andere bron vertelt over een jongen die een zuurzak (Wolbers schijft zuurtak) had gestolen. Zijn eigenares liet hem voor straf aan een boom binden waar hij de nacht moest doorbrengen als prooi voor de muskieten.

Regelmatig werden er bospatrouilles uitgevoerd om van de plantage weggelopen slaven te vangen of te doden. Als een marron gedood was hakte men de rechterhand af als bewijs om later in Paramaribo de beloofde premie te kunnen innen. Om te voorkomen dat de afgehakte handen zouden bederven werden die ’s avonds op een vuur geroosterd (gebarbakot, schrijft Wolbers). Maar als weggelopen slaven levend in handen van een patrouille vielen dan werden ze aan de gruwelijkste martelingen blootgesteld. In 1852 werd een marron gevangen en gedwongen om een patrouille de weg naar het marrondorp te laten zien. Hij raakte verdwaald en kreeg onmiddellijk 50 stokslagen. De volgende dag werd hij vlak boven een vuur gehangen om hem te dwingen de verblijfplaats van de weggelopen slaven prijs te geven. Pas toen hij er half dood bij hing werd het koord losgesneden. Een paar dagen later werd hij met handen en voeten aan een boom gebonden en werden de 32 slaven, die als lastdragers deel uit maakten van de patrouille, gedwongen om hem ieder vijf of zes stokslagen te geven.

Een plantage-directeur met zijn foetoe-boi en slavin. Litho van Theodore Bray (1850)

Wolbers vertelt nog meer afschuwelijke verhalen over geselingen en martelingen waarbij het bloed vloeide. Die verhalen zal ik u verder besparen. Wie wil kan het nalezen over de website van de Digitale Bibliotheek Nederland (www.dbnl.nl).

Wolbers richt ook het woord direct tot de eigenaren van slaven die in Nederland wonen: “Gij zijt het vooral, die in dezen medewerken moet; vooral zoo in u een Christelijke zin en geest woont”. Christen zijn én eigenaar van slaven is voor Wolbers onbestaanbaar. Hij haalt op meerdere plekken een bijbeltekst aan, Mattheus 7:12 aan, die vrij vertaald zegt: Behandel andere mensen net zoals je zelf behandeld wilt worden. Daarnaast roept hij iedereen op zich tot de Koning te wenden om zijn hulp in te roepen de slavernij te beëindigen. Wolbers roept de lezers op lid te worden van de Nederlandsche Maatschappij ter bevordering van de afschaffing van de slavernij. Lid worden kost slechts fl. 2,50 per jaar of 5ct per week. Hij sluit zijn verhaal af met een vurig pleidooi aan de lezer om zich te wenden tot ‘den armen verdrukten broeder in Suriname’.

Carl Haarnack

zie ook:

https://bukubooks.wordpress.com/2013/12/06/wolbers/

https://bukubooks.wordpress.com/oom_tom/

Emma Lashley, apotheker te Paramaribo (1909-1993).

Tags

Dutch, medical

Gegevens, betreffende de Geschiedenis der Pharmacie in Suriname. Emma A.C. Lashley, apotheker te Paramaribo (1940).

De Surinaamse geschiedenis zit boordevol met interessante verhalen. Een groot deel van die verhalen blijven niet bewaard voor het nageslacht, simpelweg omdat ze nooit zijn opgeschreven. Vooral als het gaat om de rol van Surinaamse vrouwen in de geschiedenis is er sprake van een grote blinde vlek. Goed om eens één van die belangrijke maar onzichtbare Surinaamse vrouwen aan de vergetelheid te onttrekken.

Apotheker Emma Lashley (midden), tweede van rechts: Irene Nurmohamed gehuwd Slamat, de namen van de andere dames zijn mij helaas onbekend.

Emma Amy Clementina Lashley werd geboren op 12 september 1909 in het district Nickerie in Suriname, als dochter van Gerredina Johanna Cornelia Samuel (1876-1933) en Francis O’Neil Lashley (1872-1940). Zij was de achtste van in totaal elf kinderen. Haar vader werd kort na het afschaffen van de slavernij geboren en heeft  totdat hij volwassen was op de plantage Paradise gewoond. Deze was eigendom van Anthony Dessé. Hij heette Francis Leetz, maar heeft later de naam Lashley, de naam van zijn vader, aangenomen. Die kwam uit Barbados. Daarna is hij als Francis Oneil Lashley door het leven gegaan. Hij is in de balatahandel terechtgekomen en vergaarde daarmee zijn fortuin. Door onvoorziene omstandigheden raakte hij helaas het geld ook weer kwijt.

Emma Lashley heeft op de Emmaschool gezeten (lagere school) en heeft daarna de Hendrikschool doorlopen. Ze was een uitermate begaafde leerlinge, we zouden nu zeggen hoogbegaafd. Op de Hendrikschool bleek ze te goed voor de eerste klas en mocht ze het in de tweede proberen. Na het examen  heeft ze werk gevonden in een apotheek en is toen de apothekersassistenten opleiding gaan volgen. Daarna werd ze toegelaten tot de apothekersopleiding. Het begin van deze opleiding liep gelijk met de artsenopleiding. Hierdoor kende zij veel latere artsen goed. Ze waren tenslotte studiegenoten.

Emmaschool Paramaribo, ca. 1915

Emma Lashley wilde graag toxicoloog worden en in het buitenland gaan studeren net zoals haar oudere broers en zus, maar tegen de tijd dat zij aan de beurt was, was er niet genoeg geld daarvoor. De jongere kinderen zijn gaan werken om de studie van de toen nog studerende oudere kinderen, te betalen.

Ze begon te werken bij Apotheek Drachten aan de Steenbakkerijstraat tegenover de Grote Kerk. Als apotheker-assistente  werkte ze bij Apotheek La Fuenta. Bij apotheek Samson in de Herenstraat liep ze stage. Ook werkte ze bij Apotheek Engelbrecht onder apotheker Essed in de Steenbakkerijstraat, tegenover Kersten. Ze heeft als provisor in een apotheek gewerkt, totdat de erven besloten die te verkopen. Dat werd de eerste apotheek van Emma Lashley, in de Noorderkerkstraat. De apotheek aan de Watermolenstraat is in  1940 geopend.

Behalve haar werk als apotheker heeft Lashley ook les gegeven op de Hendrikschool in de vakken Natuurkunde en Scheikunde, daarnaast gaf ze onderwijs aan apothekers-assistenten in opleiding. Ze was een wetenschapper met speciale belangstelling voor inheemse planten en kruiden (en natuurlijk hun medicinale werking). In haar vrije tijd was ze ook vaak in de tuin te vinden, een grote hobby van haar.

Haar bevlogenheid bleek ook in het maatschappelijk werk dat Lashley verrichtte. Zo was ze voorzitter van de Vereniging van Apothekers. Ook was ze een tijdje adviseur van de Staten van Suriname op het gebied van de farmacie. Met regelmaat stuurde ze ingezonden stukken naar kranten en tijdschriften in binnen- en buitenland om haar mening te ventileren. Ze zette zich ook in voor SOS Kinderdorpen en anderen die het op de één of andere manier minder hadden. Ze bezocht vaak ouderen op Lantigron en later in bejaardentehuizen. Dat Lashley zeer sociaal bewogen was wordt ook bevestigd door mijn eigen tante, Friede Blom (1941), die als vrijwilliger bij haar in de apotheek werkte: “Zij gaf me altijd 25 gulden. Als er iets niet goed ging dan schreef ze dat op een briefje. Ze had altijd iets liefs of iets leuks. En je kreeg altijd een glas stroop. Ze had ook een dochter, Sila.”

In 1975 sloeg het noodlot toe. Door een grote brand gingen Hotel Lashley, de daaronder gevestigde tandartsenpraktijk van tandarts Lashley én de apotheek Lashley in vlammen op. Emma Lashley was toen 65 jaar oud. Ze ging toen als apotheker werken in het St. Vincentiusziekenhuis. Ook nam zij zitting in het bestuur van het ziekenhuis.

Emma Lashley

Maar op deze plek proberen we Emma Lashley ook dankzij haar bijzonder interessante publicatie, over de geschiedenis van de farmacie in Suriname, een plekje in de geschiedschrijving te geven.

De eerste apothekers in Suriname, zo schrijft Lashley, kwamen in 1678 mee met Johannes Heinsius die tot gouverneur van Suriname was benoemd. Zij moeten werkzaam zijn geweest in het gasthuis van Paramaribo. Suriname was nog maar net onder Nederlands bestuur gekomen en bestond toen uit 27 of 28 huizen, vooral herbergen en ´smokkelaarskroegen´, afgezien dan van de twee of drie huizen van officieren. Er waren geen wettelijke bepalingen waaraan artsen en apothekers moest voldoen. Dat resulteerde in veel misstanden. Pas in 1767 bepaalde gouverneur Wigbold Crommelin in 1767 dat niemand als heelmeester in Suriname werkzaam mocht zijn zonder examen te hebben afgelegd.

In 1782 werd het Collegium Medicum opgericht onder het bewind van gouverneur Texier. Alle praktiserende artsen, chirurgijns, apothekers en vroedvrouwen moesten aan dit college hun diploma’s, getuigschriften of ‘leerbrieven’ overleggen en er ingeschreven worden. Dit Collegium Medicum bepaalde ook hoe de apotheken ingericht moesten worden. Samengestelde geneesmiddelen moesten steeds op voorraad gehouden worden. Recepten waarop vergif voorkwam mochten alleen door apothekers bereid worden en moesten in een afgesloten kast bewaard worden zodat de slaven er niet bij konden komen.

Niet alleen in de stad maar ook op de plantages waren apothekers gevestigd. Maar omdat veel medicijnen ondoelmatig werden bewaard en in papieren zakken verpakt, waren ze in veel gevallen binnen korte tijd onbruikbaar geworden. De behandeling en bereiding van medicijnen werd op de plantages meestal door ongekwalificeerde personen uitgevoerd dat er vaak vergiftigingen plaatsvonden.

Lashley schrijft ook over Bernard Peters, afkomstig uit het Duitse Bremen. Hij werd in 1793 in Amsterdam als apotheker aangenomen en naar Suriname gestuurd. Peters kreeg vier dukaten als handgeld. Hij moest voor een dienstverband van zes jaar tekenen en kreeg iedere twee maanden 24 gulden. Dat Peters beslist niet de enige Duitse apotheker die in Suriname werkzaam was mag blijken uit de lijst van apothekers die in 1793 aan de Garnizoensapotheek verbonden waren: Schaubach, Liebetag, Krunitz, Baufe en Blomke.

Voor de zorg voor de armen in Paramaribo werd de stad in 1911 in vier afdelingen opgedeeld. Voor iedere afdeling werden particuliere apothekers aangewezen. Dienstdoende apothekers waren A.M. Jesserun, A.Ph. Samson, G.T. May, A.J. Bueno de Mesquita, C.A. van Spall, M.J. de la Parra, A.L. Wesenhagen, W.P. Hering en mevr. Juda-Stolting.

Dat het vak van apotheker vooral een mannen-aangelegenheid was moge duidelijk zijn. Toen Emma Lashley in het huwelijk trad kreeg ze van haar bank, de HBU, te horen dat voortaan haar man moest tekenen voor alle zakelijke opdrachten. Zij was toen 43 jaar oud en had altijd zelf de beslissingen genomen en de bank opdrachten verstrekt. Dit .liet ze niet op zich zitten en ze verhuisde haar bankrekeningen naar de Surinaamse Bank waar ze wel voor vol werd aangezien

De eerste Surinaamse vrouw die als apotheker in Suriname werd toegelaten was H.A. Gans (1883). De omstandigheden waarin Emma Lashley, gehuwd met Groeiliker, zich rond 1935 als apotheker vestigde zullen ook niet gemakkelijk zijn geweest. Lashley geeft in haar publicatie in het Pharmaceutisch Weekblad (no. 46 + 47, 1940) veel informatie die voor een bredere groep dan alleen apothekers interessant is.

Op 25 september 1993 overleed Emma Amy Clementina Groeiliker-Lashley op 84-jarige leeftijd in Paramaribo, apotheker én geschiedschrijver.

 

Carl Haarnack

 

Dit stuk had niet tot stand kunnen komen zonder de medewerking van Sila Groeiliker, dochter van Emma Lashley. Waarvoor hartelijk dank!

Charles Douglas (1853-1943)

Tags

Dutch, geschiedenis, handel, india, West-Indies

Eenige eigenaardigheden en typische merkwaardigheden, uit de geschiedenis van de planterij in Suriname, gedurende de vorige eeuwen tot heden. Charles Douglas (1853-1943). Paramaribo : ‘De Tijd” O.C. Marcus, 1936.

Mijn favoriete verhalen uit de Surinaamse geschiedenis zijn die verhalen die verteld worden door mensen die simplificatie van zwart versus wit overstijgen. In deze rubriek schreven we eerder over Egbert Jacobus Bartelink (1834-1919), een Surinaamse planter die niet ‘wit’ was maar juist, naar eigen zeggen, ‘zwart bloed’ door de aderen had stromen. De dominante gedachte is dat alle planters witte Europeanen waren. Maar in de 19^e eeuw was de groep ‘kleurlingen’ aanzienlijk groter dan die van de witte Europeanen. Wie ook maar een klein beetje graaft in de archieven, literatuur en genealogieën zal ontdekken dat er veel gekleurde planters én gekleurde eigenaars van slaven waren.

Charles Douglas (1853-1943). Collectie Rijksmuseum.

Charles (Chas voor vrienden) Douglas was een veelzijdig man. Hij was planter, handelaar en handelsagent voor American Exploitation Company, een bedrijf dat zich bezighield met de exploitatie van balata en andere producten uit het binnenland van Suriname. In 1896 kreeg hij een concessie toegewezen van 5000 hectare in Nickerie om balata te winnen. Ook hield hij zich bezig met het de stoomvaartdienst die tussen Paramaribo en het binnenland van Suriname werd onderhouden. Op 17 september 1889 plaatste hij een advertentie dat de dienst voor 18 september niet zou plaatsvinden. Ook trad hij op als curator zoals bij het overlijden van Henry Ironside, gehuwd met zijn zus Mary, die op 24 augustus 1893 in Paramaribo was overleden.

Charles werd in 1853 in slavernij geboren op de aan de Surinamerivier gelegen suikerplantage De Goede Vrede. De vader én tevens eigenaar van Charles, zijn zusje en zijn moeder was James Douglas (1825-1874), eigenaar van plantage Nieuw Acconoribo (Matappica). In 1855 werd Charles samen met zijn moeder Dasiana (een huisslavin) en zus Margaret Ann (slavennaam Marguerite) gemanimutteerd. Zij kregen alle drie de familienaam Donglas die moest verwijzen naar de verwantschap met Charles Douglas. Bij manumissies was het niet toegestaan namen die al in de kolonie bestond te vergeven. In 1867 kregen Charles en zijn zus alsnog de familienaam Douglas mee. Hiervoor diende hun moeder een verzoek in. Zij bleef zelf Donglas heten. In 1880 trouwde Charles Douglas met Henriette Jacoba Arlaud (1860-1902) in Nickerie. Charles was vooral op latere leeftijd maatschappelijk actief. Hij fotografeerde stadsgezichten, schreef historische artikelen (o.a. voor de West-Indische Gids) en publiceerde over de plantage-economie. Hij schreef de Encyclopaedie der Guyana’s van 1492-1933. Deze verscheen echter nooit in druk.

Balata winning in Surinam (foto: Bromet, Paramaribo, ca. 1898)

In 1924 publiceerde hij Multum in Parvo (‘Alles in het kort’) waarin hij uitvoerig schreef over Paramaribo, het bestuur van de kolonie maar ook over de straten en de wijken in de stad. Ook voegde hij achterin een adreslijst toe (handig voor genealogisch onderzoek). In 1928 verscheen bij Oliviera in Paramaribo Aanteekeningen over allerlei in verband met de bevolking en den landbouw in het verleden en het heden van Suriname. Belangrijk was ook zijn bijdrage over de Hygienisch en Sanitaire toestanden van Paramaribo.

In 1936 schreef Douglas een alleraardigst boekje over de geschiedenis van de ‘planterij’. Geen lijvig wetenschappelijk werk met notenapparaat en literatuurverwijzingen. In het voorwoord schrijft hij zelf geen enkele aanspraak te maken op literaire of wetenschappelijke waarde. Alles wat hij vertelt komt voor uit wat hij uit zijn nog heldere herinnering kan putten. Hij belooft dat, als het Surinaams publiek genoeg exemplaren van dit boekje koopt, er nog een publicatie zal volgen omtrent de plantagedirecteuren en blank-officiers. Helaas is dat laatste is er nooit van gekomen. Op 19 februari 1943 overleed Chas Douglas in Paramaribo.

Douglas begint met de geschiedenis van Suriname vanaf het moment dat de Europeanen er vaste voet aan wal proberen te krijgen. Douglas heeft Wolbers en Stedman goed gelezen. Hij vertelt over het eerste ‘weglopersdorp’ aan de Bannisterkreek (Parakreek). Rond 1656 werd dit kamp door een ´Cormantijnse neger´ genaamd Jermes aangelegd. Vanuit deze plek werden ´rooftochten´ en aanvallen op de plantages uitgevoerd. Voor wie niet goed bekend is met de geschiedenis van Suriname biedt Douglas in een paar bladzijden een aardig historisch overzicht. Douglas verwijst naar Stedman´s Narrative (1796) en het feit dat de meesteressen in Suriname hun echtgenoten beschuldigen van onzedelijk gedrag. Tegelijkertijd stellen zij hun slavinnen in staat om de heren te bezoeken. De meesteressen waren volgens Douglas bijzonder ijdel en hielden van uitbundig vertoon. Vaak leefden zij met andere meesteressen in onmin. Zij vertelden dan aan hun vertrouwelingen onder hun slavinnen zaken waarmee deze liedjes maakten. De slavinnen werden vervolgens in mooie kleren gestoken en met gouden sieraden omhangen de straat opgestuurd. Zij moesten dan langs de huizen lopen om, al zingend, hatelijkheden over de meesteressen waarmee een conflict bestond te zingen.

Slavinnen in Suriname (detail uit litho van Benoit, 1839)

Hoe je het ook wendt of keert, Charles Douglas was een nazaat van een slaveneigenaar én van een slavin. Sterker nog, hij was zelf als slaaf geboren. Veel Surinamers stammen af van Europeanen en uit Afrika afkomstige slaven. Wat Douglas echt bijzonder maakt is dat hij de Surinaamse geschiedenis beoefende en zijn kennis aan het papier toevertrouwde. Daar mogen we best een beetje trots op zijn. In het Rijksmuseum in Amsterdam bevindt zich een foto die rond 1898 wordt gedateerd. Vermoedelijk is dit een cabinetfoto van onze Charles Douglas, die van slaaf tot planter werd.

Carl Haarnack

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Consideratien der WIC over Suriname (1687)

Tags

Dutch, geschiedenis, handel, Judaica, Slavery

Consideratien van bewinthebberen der generale geoctroijeerde West-Indische Compagnie deser landen over de directie van de colonie van Suriname ende het gouvernement van den heer Van Sommelsdijck aldaar (ca.1687)

De Sociëteit van Suriname was een particuliere Nederlandse koloniale onderneming in Amsterdam, opgericht in 1683 en opgeheven in 1795 die verantwoordelijk was voor de kolonie van Suriname. In mei 1683 werd de Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname opgericht. Deze particuliere onderneming had als doel winst te maken met het beheer van de kolonie. Er waren drie aandeelhouders die elk voor een derde zeggenschap hadden: De West-Indische Compagnie (WIC), de familie Van Aerssen van Sommelsdijck en de stad Amsterdam. De aandeelhouders moesten de aanvoer van slaven, het werven van nieuwe planters én de bescherming en het bestuur van de kolonie garanderen.

Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck (uit: Geschiedenis van Suriname. J. Wolbers. Amsterdam, 1861)

In de Buku Bibliotheca Surinamica collectie bevindt zich een belangrijk boek dat een bijzonder licht werpt op het bestuur van Suriname in die vroege periode: Consideratien van Bewinthebbern der Generale Geoctroyeerde West-Indische Compagnie deser Landen over de Directie van de Colonie Surinam en het Gouvernement van den Heer van Sommelsdijck aldaar. In dit 17^e eeuwse boek wordt het octrooi van de Sociëteit uit de doeken gedaan en worden de voorwaarden weergegeven waaronder de Heer van Sommelsdijck en de stad Amsterdam ‘in den eygendom van Suriname syn ingelaten door de West Indische Compagnie’. Het staat vol met bepalingen van de Sociëteit, mededelingen van Van Aerssen van Sommelsdijck en de stad Amsterdam. Een heel bijzonder licht op de vroege koloniale geschiedenis geeft de lijst van slaven die op 28 april 1683 zijn geleverd door het schip D’Orangeboom o.l.v. kapitein Cornelis Jansz. Pyl. Hier vinden we een opsomming van planters in Suriname die door de WIC slaven geleverd kregen voor hun plantages. Deze planters moesten de WIC betalen door suiker te leveren. Commandeur Laurens Verboom bijvoorbeeld heeft geleverd gekregen: Negentien zowel mannen als vrouwen tegen elk 3000 pond suiker. Hij moet dus in totaal 57.000 pond suiker leveren. Ook dominee Johannes Basseliers kocht slaven, zes in totaal voor 18.000 pond. De joodse planter Samuel C. Nassy kreeg er vijftien slaven, tegenwaarde 45.000 pond suiker. Aron de Silva nam er slechts één. Everhart van Hemert kocht ‘een jongen’ die slechts 2.600 pond moest opbrengen. In totaal werden er 155 slaven verkocht die tezamen 455.800 pond suiker moesten opbrengen.

Gezicht op Sommelsdijk in Suriname. Bienfait, 1827. Het chirurgijnsetablissement Sommelsdijk lag op de splitsing van de Commewijne en de Cottica rivier. (collectie Rijksmuseum Amsterdam).

We vinden in deze publicatie ook een lijst van alle Nederlandse- en Engelse schepen die tussen januari 1685 en april 1687 Suriname aandeden. Dat het koloniale gezag grote moeite had om fraude met slaventransporten tegen te gaan blijkt uit de vele ‘missiven’ van ‘den Heer van Sommelsdyck’, de gouverneur. Zo had een zekere Engelse schipper, genaamd Hennery Fermes, twee ‘Negers’ naar Suriname gebracht die hij had gestolen op St. Jago. Er werd streng op toe gezien dat de slavenhandel volgens de regels van de WIC en de Sociëteit verliep. Veel kapiteins tilden nog wel eens de boel door een aantal slaven buiten de administratie te houden en die illegaal te verkopen.

Cornelis van Aerssen, heer van Sommelsdijck (1637-1688), kocht voor fl. 86.666,- 33% van de aandelen van de Sociëteit van Suriname. Hij liet zich door de andere twee aandeelhouders tot onbezoldigd gouverneur van Suriname benoemen. Op 24 november zette de eerste gouverneur voet aan wal in Suriname. Hij verbeterde het beheer van de plantages door gebruik te maken van sluizen en het bouwen van dijken. Lang heeft hij niet kunnen genieten van zijn leven als planter en gouverneur. Op 19 juli 1688 werd hij door een groep ontevreden soldaten, die betere voeding en meer geld eisten, vermoord.

Dit boek helpt ons de vroegste geschiedenis van de kolonie Suriname een beetje beter te begrijpen. Het zal voor verzamelaars niet mee vallen een exemplaar van dit boek te vinden. Ik ben het in de afgelopen veertig jaar slechts één keer tegen gekomen. Dit exemplaar bevindt zich nu in de collectie Buku Bibliotheca Surinamica.

Carl Haarnack

zie ook:

Van Sommelsdijck en zijn Indiaanse vrouw

Joden in Suriname

 

 

 

Reize naar Suriname. Gerardus Bosch (1843)

Tags

binnenland, Dutch, geschiedenis, religion, travel, West-Indies

Reizen in West-Indië en door een gedeelte van Amerika. Deel III: Suriname. Gerardus Balthazar Bosch. Utrecht: L.E. Bosch & Zoon, 1843.

Gerardus Balthazar Bosch (1794-1837) is één van de vele geestelijken die geschreven heeft over zijn verblijf in de ‘Nieuwe Wereld’. Al op 20 jarige leeftijd werd hij benoemd tot predikant op Curaçao. Vandaar uit reisde hij naar verschillende eilanden in het Caraïbisch gebied. Tijdens zijn verblijf daar schreef hij bijdragen in de Vaderlandsche Letteroefeningen. In 1829 publiceerde hij het eerste deel van zijn trilogie: Reizen in West-Indië en door een gedeelte van Amerika. In 1836 volgde deel twee dat hoofdzakelijk gewijd was aan Aruba en Bonaire. Kort daarop, in 1839 overleed Bosch. Toch besloot zijn broer, de uitgever L.E. Bosch, het derde deel van de serie zes jaar na de dood van de auteur uit te geven.

Illustratie uit titelblad van G.B. Bosch Reize naar West-Indië. Gouvernementsplein, het paleis en Waterkant.

Dit derde deel gaat uitsluitend over Suriname. Het bestaat uit maar liefst 30 brieven waarin Bosch ons allereerst deelgenoot maakt van zijn overtocht. Vervolgens gaat hij uitvoerig in op de geschiedenis van Suriname beginnende bij de ontdekking door Ojeda, de Vrede van Breda in 1667 en vervolgens de aanvallen van de marrons die het voortbestaan van de kolonie in gevaar brengen. Bosch heeft de literatuur over Suriname goed bestudeerd. Hij vertelt het verhaal van de beroemde ´neger´ Baron, slaaf van de Zweed Dahlberg, die één van de grote aanvoerders werd van de marrons.

De auteur gaat ook in op de Joden in Suriname. De Jodensavanne is met een school en een synagoge het hoofdverblijf van de Joden. De Joden in Paramaribo wonen in de Savanastraat. Door de blanke bevolking in Suriname worden zij zoveel mogelijk uit alle gezelschappen en vergaderingen geweerd, schrijft Bosch. Maar het anti-semitisme blijft niet tot de blanke bevolking beperkt. Ook de ´Neger´ beschouwt de ´Jood´ als een geringer wezen dan een blanke Christen, zo schrijft Bosch.

De marrons heten bij Bosch ‘Boschnegers’ (goeie woordgrap?). Maar hij gebruikt ook de term ‘sluipnegers’. Deze term ben ik nog niet eerder tegengekomen. De marrons drijven ook handel met de inheemsen (natuurlijk heeft Bosch het over ‘indianen’). Om de Akoesi te bereiken, die aan de Boven Lawa wonen, moet men maar liefst acht dagen varen naar een plaats die Kanuli heet. Van de daar wonende inheemsen ontvangen zij schoenen die van mos gemaakt zijn. Die hebben ze nodig omdat zij nog acht dagen over de weide en savanne moeten lopen waarvan het gras hard en scherp is.

Ook over de slavenbevolking schrijft Bosch uitvoerig. Op de vraag ‘Moet de slavenhandel worden afgeschaft’ antwoord hij volmondig ‘Ja!’. Het is een mensonterende daad stelt Bosch. Over de afschaffing van de slavernij adviseert hij voorzichtig te werk te gaan. Luiheid, losbandigheid, dronkenschap en wraaklust waren in Engeland het gevolg van het ‘onbekookt’ besluit om plotseling van slaven vrije mensen te maken.

Het boek beslaat maar liefst 424 pagina’s. Bosch’ schrijfstijl is prettig leesbaar. Maar het is vooral een belangrijk boek. Het boek wordt ook door raadsels omgeven. Allereerst is het extreem zeldzaam. Onlangs verwierf de Buku Bibliotheca Surinamica collectie een exemplaar. Dat was ook de eerste keer in de afgelopen 35 jaar dat dit boek voorbij kwam. Er is slechts één exemplaar bekend in een andere privé/collectie. Wie zoekt in de ’s werelds grootste catalogus van boeken (www.worldcat.org) vindt slechts twee exemplaren: één in de UB van de Universiteit van Amsterdam en één bij de Universiteit van Leiden. In 1985 gaf de antiquaar Simon Emmering deel 1 en deel 2 in facsimilé uit. Dat gebeurde in de serie Antilliaanse reeks (op initiatief van de Hogeschool van de Nederlandse Antillen). De vraag is of Emmering het Suriname-deel ooit in handen heeft gehad. Dan is er een gedigitaliseerde versie van een exemplaar dat ooit onderdeel uit maakte van de collectie van de bibliotheek van het Instituut voor de Tropen (ik neem aan dat dit exemplaar zich nu in in Leiden bevindt). Het titelblad geeft als jaar aan MDCCCXLIIII (1844?) maar het exemplaar in de Buku collectie is gedateerd 1843 (MDCCCXLIII). Er bestaan dus of twee drukken, of de UB Leiden maakte hier een typefout.

Carl Haarnack

 

 

 

Parasieten. Surinaamsche schetsen, ontsproten uit de vertellingen van een gewezen planter. H. van Berkum (1854)

Tags

Dutch, Slavery, travel

Parasieten. Surinaamsche schetsen, ontsproten uit de vertellingen van een gewezen planter. H. van Berkum, in: Gelderland. Tijdschrift voor Nederlandsche Letterkunde (3e jaargang). Tiel: Wed. D.R. van Wermeskerken, 1854.

Hendrikus van Berkum (1814-1871) was predikant in Friesland en Groningen Wolsum, Westhem, Stiens en Nieuw-Beerta. Deze dorpen liggen in de Nederlandse provincie Friesland, behalve Nieuw-Beerta, dat ligt in Groningen. In de Surinaamse bibliotheek vinden we veel publicaties van ‘Friese- en Groningse makelij’. Te denken van aan de boeken van Marten Teenstra (1795-1864) en de Tsjerne (1953). Beschryvinge van de volk-plantinge Zuriname van Herlein werd in 1718 in Leeuwarden uitgegeven; Geschiedenis der kolonie Suriname, door een gezelschap van geleerde Joodsche mannen, werd in 1791 in Amsterdam én Harlingen gepubliceerd.

De predikant van Berkum schrijft over een logé die enige jaren als planter in Suriname had doorgebracht maar nu huiswaarts was gekeerd. Deze logé zat vol met verhalen uit het onbekende Suriname maar hoezeer Van Berkum hem ook verzocht om deze op te schrijven en uit te geven, dat werd lachend weggewuifd. Daarom besloot Van Berkum om de verhalen zelf maar op te schrijven. Hier is helaas slechts ruimte voor twee verhalen.

In het eerste verhaal vertelt de planter (helaas kennen wij zijn naam niet) over ‘de Bosch-Patrouille’, de jacht op weggelopen slaven (marrons). Uncle Tom’s Cabin heeft u allen hier in het moederland, het hoofd op hol gebracht, zo begint hij zijn relaas. Ook spreekt hij over het ‘nare boekje’ van mijnheer Wolbers en hij stelt dat Teenstra’s werk over Suriname van ‘onnaauwkeurigheden en onwaarheden’ krioelt. Hij haalt herinneringen op aan de tijd toen hij als jonge blankofficier op een plantage werkte. Door het gezag werd er een patrouille georganiseerd, een zg. ‘negerjagt’. Van alle plantages in de divisie werden mannen opgeroepen deel te nemen. Voorop liepen vier ‘negers’ die met hun houwers een pad door het dichtbegroeide bos kapten. Daarachter volgde de gids Simson, een weggelopen slaaf, die de weg zou wijzen naar het ‘negerkamp’. Toen een aantal marrons de plantage waar Simson werkte overvielen, namen zij zijn geliefde mee. Daarop besloot hij ook weg te lopen om zijn geliefde te vinden. Maar toen hij haar in een marrondorp vond zag hij dat zij reeds de geliefde van een ander was. Uit wraak trok Simson naar de gouverneur en bood zich als gids aan. Dan volgde de kommandant van de patrouille en de kompasdrager. Vervolgens de blanke schutters die bestonden uit directeuren en blankofficiers van de plantages uit de divisie; de ‘schutternegers’ die kommandogeweren; de lastdragers en tenslotte de achterpatrouille.

De tocht door de dichtbegroeide bossen en door zwampen en moerassen was zwaar. De wegbereiders staken lange stokken in de grond voor hen om niet in een zg. wolfskuil te stappen. De marrons probeerden hun dorpen te beschermen door diepe kuilen te graven en deze te voorzien van kruislings gestoken bamboestaken waarvan de scherpe punten in het vuur verkoold zijn en daardoor zo hard als ijzer. Toen ze het ‘negerkamp’ hadden bereikt was het geheel met palissaden van bamboe beschermd. Ze werden al snel opgemerkt: “Bakkra dé kom!” en de marrons vluchtten weg door een ondoorwaadbare zwamp. Ergens moest er een verborgen brug van gevlochten bostouw zijn maar die bleef voor de achtervolgers onvindbaar. Onze verteller eindigt zijn verhaal door te stellen dat het doel van de patrouilles niet zozeer het gevangennemen of doden van marrons. “…..maar een neger, die weggeloopen is, is een vijand’ van de kolonie geworden. Het doel was veel meer om de marrons dieper in de bossen te dringen en te voorkomen dat ze zich te dicht in de buurt van de plantages zouden gaan ophouden.

Plantage Jagtlust aan de Suriname rivier. Hendrik Huygens (collectie Rijksmuseum)

Het tweede verhaal gaat over een slaaf die de naam Lakei draagt. Deze slaaf moest met andere slaven zijn ‘meester’ van de plantage aan de Beneden-Commewijne naar Paramaribo roeren. Maar omdat hij te laat is laat de plantage-eigenaar hem 25 zweepslagen geven. Lakei kromp ineen van de pijn en riep: “Genade masra! Mi masra!”. Na deze marteling moest Lakei gewoon in de boot stappen en roeien, alsof er niets was gebeurd. Maar toen midden op de rivier de boot omsloeg zwommen de roeiers naar de kant. Lakei echter hielp zijn ‘meester’ bovenop de omgeslagen boot. Hij zwom naar de kant er redde hem door hem een ‘boschtouw’ aan te reiken. De andere slaven waren niet blij en vroegen zich af waarom Lakei de wrede directeur niet had laten verdrinken. De directeur bleef even ruw en wreed. Zelf een bedankje voor Lakei, zelfs geen extra ‘soopje dram’ kon er van af. Toch liep het verhaal goed af. Op een buitengewone vergadering van het departement in Paramaribo van de Maatschappij krijgt Lakei een zilveren gedenkpenning én de vrijheid. De koloniale autoriteiten hadden bepaald dat Lakei te goed is om de slaaf van een ondankbare meester te zijn.

Parasieten werd in 1854 gepubliceerd in Gelderland Tijdschrift voor Nederlandse Letterkunde (redactie W. van de Poll). In dat jaar verscheen Slaven en Vrijen onder de Nederlandse wet van Wolter Robert baron van Hoëvell (1812-1879), dé belangrijkste aanklacht tegen de slavernij in Suriname in het Nederlandse taalgebied. De discussie over de vraag óf en hoe de slavernij moest worden afgeschaft was één van de belangrijke thema’s in die tijd. Van Herkum is van mening dat het te vroeg is daarvoor. Eerst moet het Christendom hen leren de vrijheid te gebruiken. Toch spreekt hij de hoop uit dat dat moment spoedig zal komen. Maar misschien wil hij door zijn keuze voor deze titel, Parasieten, misschien toch, zij het verbloemd, zijn kritiek op de slavernij laten horen.

Het in rood linnen gebonden exemplaar van de tweede band van Gelderland Tijdschrift voor Letterkunde is met goudopdruk versierd. Het tijdschrift moet behoorlijk zeldzaam zijn. Fysieke exemplaren zijn slechts in een handvol bibliotheken te vinden. Over deze Surinaamsche Schetsen kon ik in de literatuur niets vinden.

Carl Haarnack

 

titelpagina

Band

De Vraagbaak. Almanak voor Suriname (1917).

Tags

Dutch, handel

De Vraagbaak. Almanak voor Suriname 1917. Paramaribo: H. van Ommeren, 1917.

Het jaar 1917 zal in de wereldgeschiedenis voor altijd verbonden blijven met de Russische revolutie. Maar wat gebeurde er in 1917 in Suriname? Wie trok daar in politiek opzicht aan de touwtjes, wie gaven er toen les op de Hendriksschool of wie was toen eigenaar van plantage Mary’s Hope in Coronie? De antwoorden op dit soort vragen, en nog veel meer, vinden de in De Vraagbaak, de Almanak voor Suriname van 1917. Almanakken werden als sinds het einde van de 18^e eeuw uitgegeven. Bijna elk jaar verscheen er één.

Coronie rond 1920

Harry Johan Van Ommeren (1876-1923) was opgeleid als landmeter maar voelde zich meer aangetrokken tot de journalistiek en het boekenvak. Zijn grootmoeder, Elisabeth Merselina Petronella van Ommeren, leefde in slavernij en werd in 1827 gemanimutteerd door Johannes Francois Arnoldus van Ommeren. Harry Johan van Ommeren was behalve eigenaar en hoofdredacteur van het Koloniaal Nieuws- en Advertentieblad ook lid van de Koloniale Staten. En hij was dus ook de uitgever van de Surinaamse Almanak.

De almanak begint met een uiteenzetting van de ligging, de grenzen en de geschiedenis van Suriname. De bevolking van Suriname is zeer schraal, zo lezen we. Het land telde slechts rond de 101.000 zielen. Interessant is dat vermeld wordt dat de bevolking sterk gemengd is en bestaat uit een klein aantal Europeanen en Creolen. Die laatste groep worden gevormd door afstammelingen van de joodse bevolking (Israelieten) en de afstammelingen ‘van de Europeanen en Israelieten in vereeniging met negers en indianen’. De overige bevolking bestaat uit Brits-Indiërs (22.000), Nederlands-Indiërs (Javanen) (8600), ‘negers’, ‘indianen’ en ‘boschnegers’. Dan volgt een opsomming over de economie, over de wetenschappelijk expedities in het binnenland en een uitgebreide verhandelingen over de districten. In het hoofdstuk over de stad Paramaribo wordt per wijk (A t/m F, en dan nog de twee buitenwijken). Iedere wijk heeft een aantal wijkmeesters. Zo is F.A.J. Spong, in Wijk B, wijkmeester van de Gravenstraat, Soldatenstraat, Klipsteenstraat en Heerenstraat. A.M. Samson (Wijk F) is dat o.a. voor de Zwartenhovenbrugstraat, Drambrandersgracht en Rust & Vredestraat.

Alle plantages die nog in bedrijf zijn worden opgesomd: de naam, de naam in het Sranan (‘Negernaam’), grootte, wat er werd verbouwd, hoeveel, de eigenaar, de beheerder, de beheerder en het aantal arbeiders. Hierdoor weten we dus dat D.N. Boldewijn en H.J. Feller toen eigenaar én beheerder waren van Mary’s Hope. De kans is groot dat als uw (over-) grootouders in 1917 in Paramaribo woonden u ze in deze almanak zult vinden. We vinden er namelijk een uitgebreide adreslijst van inwoners met vermelding van hun beroep en adres.

Foto uit de collectie van het Rijksmuseum uit 1909 met opschrift:  ‘Pa in Suriname, Javanen’ (fotograaf anoniem)

Tevens is er een volledige lijst met alle politie-agenten gerangschikt naar hun nummers. Misschien is het laatste deel, bestaande uit advertenties gedrukt op gekleurd papier, het charmanst. Bij M.E.J. van Coblijn kan men terecht voor bouwmaterialen; Johns Simons levert het beste brood en een nieuwe fiets koopt men bij de 1^e Hollandsche rijwielhandel van H. van der Voet in de Watermolenstraat.

Suriname leek in 1917, als we de almanak mogen geloven wel een klein paradijs. Zo weinig mensen in zo’n groot land. Maar een belangrijk deel van de mensen kende grote armoede en leefde onder zeer moeilijke omstandigheden. Met de Vraagbaak van 1917 in de handen krijgen we wel een soort dwarsdoorsnede van de samenleving toen. Daarom zijn deze naslagwerken van grote betekenis voor historici, genealogen en bibliofielen. De almanakken werden doorgaans in Suriname uitgegeven en waren vooral voor binnenlands gebruik. Dit betekende per definitie dat ze in kleine oplagen werden gemaakt. Ze zijn daarom bijzonder zeldzaam en, net als met andere oude boeken geldt, hoe ouder, hoe duurder.

Carl Haarnack

Beknopte Geschiedenis der Kolonie Suriname voor de meer gevorderde jeugd. Maria Vlier (1862)

Tags

Dutch, Onderwijs

Beknopte Geschiedenis der Kolonie Suriname voor de meer gevorderde jeugd. M.L.E. Vlier. Amsterdam: H. de Hoogh, 1862.

Regelmatig krijg ik vragen van mensen die zich willen verdiepen in de geschiedenis van Suriname. Sommigen van hen vinden het belangrijk om een geschiedenisboek te lezen dat níet door een ´bakra´ is geschreven. Als ik hen dan vraag om namen te noemen van  Surinaamse historici, dan blijft het meestal stil. Ze zijn er natuurlijk wel. Bijna niemand kent Maria Vlier (1828-1908), geboren en getogen in Suriname. Zij schreef het eerste geschiedenisboek over Suriname dat in het onderwijs gebruikt werd.

Nieuwe Waag aan de Waterkant te Paramaribo, anoniem, 1829 – 1830 (collectie Rijksmuseum)

Maria Vlier beschrijft de Surinaamse geschiedenis vanaf de eerste Europeanen die proberen vaste voet aan wal te krijgen. Dat was met de Engelse kapitein Marechal die met zestig landgenoten zich vestigden aan de Parakreek om daar tabak te teelen. Dan volgde in het midden van de 17^e eeuw de gouverneur van Barbados Lord Willoughby en natuurlijk vanaf 1667, de komst van de Zeeuwen onder leiding van Abraham Crijnssen. Alle gouverneurs passeren de revue en bij elk geeft Vlier wat feitelijke informatie. Zo schrijft zij dat ten tijde van het bewind van gouverneur Hendrik Temming (1722-1728) marrons de aan de Commewijne gelegen plantage Kinderback overvielen. De plantageslaven die niet vrijwillig met hen mee wilden gaan werden omgebracht. Door de toenemende aanvallen van marrons verkeert de kolonie Suriname in gevaar. De overvallen, vooral die in het Cotticagebied, richtten veel schade aan. Het korps Koloniale Guides werd ter verdediging opgericht. Dit korps bestond uit de betrouwbaarste slaven die door het gouvernement van de verschillende plantages voor veel geld werden gekocht. Het is, zo vertelt Vlier ons, te danken aan de zwarte soldaten, de koloniale guides, dat de kolonie in 1772 overeind bleef.

Vlier schrijft over de slechte behandeling van slaven en over de wrede straffen. Veel 19^e eeuwse auteurs die iets over Suriname te zeggen hebben spreken over de luiheid en onbetrouwbaarheid van de ´negers´. Ook worden we doorgaans getrakteerd op wankele betogen waarom de slavernij niet opgeheven moet worden. Niets van dit alles bij onze eerste Surinaamse historica. Eindelijk is in 1861 een voorstel gedaan voor de vrijlating van alle slaven schrijft met een nauwelijks onderdrukte geestdrift. Men koestert de hoop dat de afschaffing niet lang meer kan duren. Ze schrijft letterlijk: ‘De godsdienst en de menschelijkheid vorderen het. De noodzakelijkheid gebied het.’

Slaven aan het werk op een plantage (detail), anoniem 1850 (collectie Rijksmuseum)

Maria Louisa Elisabeth Vlier was zelf een kind van een gemanimuteerde slavin. Haar moeder, Anna Elisabeth Heuland (1798- ca. 1887), was zelf een slavin die in 1816 haar vrijheid kreeg. Maar ook haar vader was geen ‘witte Europeaan’. Nicolaas Gerrit Vlier (1801-1852), was een ´kleurling´. Hij was volgens de almanak van 1837 administrateur van de suikerplantages Pieterszorg en Andresgift. Hij behoorde tot de gekleurde elite van Suriname waar Ellen Neslo in 2016 op promoveerde (´Een ongekende elite. De opkomst van een gekleurde elite in koloniaal Suriname 1800/1863’).

In het voorwoord laat Vlier weten waarom ze het boek schrijft: het doet haar pijn, zo schijft ze, dat de schoolkinderen van 14 jaar en ouder in Suriname jaren over de geschiedenis van vreemde volkeren leren maar niets over hun eigen land. Daarom schrijft ze dit geschiedenisboekje. Ze besluit haar boek met de wens dat de kinderen niet alleen hun kennis zullen vermeerderen maar dat daarnaast ook hun vaderlandsliefde zal worden aangewakkerd. Hier spreekt de echte patriot. Het wordt hoog tijd dat we voor Maria Vlier een ereplekje geven in de geschiedschrijving.

Dit boek is uitermate zeldzaam. In Nederlandse bibliotheken vinden we slechts acht exemplaren. De Buku collectie beschikt gelukkig over twee exemplaren. Eén daarvan maakte ooit deel uit van de bibliotheek van H.D. Benjamins (1850-1923), samensteller van de Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië (1917).

Carl Haarnack

Zie ook:

Ellen Neslo. Een ongekende elite: De opkomst van een gekleurde elite in Koloniaal Suriname 1800-1863 (2016)

Steven Hagers over Maria Vlier

NEDERDUITSCHE ZAMENSPRAKEN (1864)

Tags

Dutch, Language

Nederduitsche Zamenspraken voor de Zendings-scholen in Suriname. Paramaribo, 1864.

Een jaar na afschaffing van de slavernij in 1863 verscheen dit taalboekje: Nederduitsche Zamenspraken voor de Zending-scholen in Suriname. Het werd in Paramaribo gedrukt en is alleen daarom al, vanwege de kleine oplage en de slechte klimatologische omstandigheden, zeldzaam. Er is geen auteursnaam bekend maar, zoals de titel al aangeeft, gemaakt voor het onderwijs op de zendingsscholen van de Evangelische Broedergemeente (Herrnhutters). Het exemplaar uit 1864 was de eerste druk van dit werk. Het bestaat uit slechts 53 pagina’s in klein octavo formaat.

In 1889, 1899, 1907 en 1918 verschenen er herdrukken die qua inhoud nauwelijks werden aangepast. De editie van 1899 kreeg een ietwat gewijzigde titel: Neger-Engelsch – Hollandsche samenspraken voor Suriname. In 1891 noemde Hermann Gustav Schneider (1842-1914) in zijn boek Ein Besuch in Paramaribo (uitgeverij R. Roth, Stuttgart 1891) de Nederduitsche Zamenspraken. Ook in de onvolprezen, en voor iedere Surinamica-verzamelaar onmisbare, Bibliographie du Négro-Anglais du Surinam van Jan Voorhoeve en Antoon Donicie (Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde/ ’s-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1963) wordt het boek besproken. Veelzeggend is dat de auteurs aangeven dat zij de 1899 editie niet konden vergelijken met eerdere edities. Dit was waarschijnlijk omdat ze toen geen enkele eerdere editie konden vinden.
Het bijzonder vroege boekje voor het taalonderwijs bestaat uit zestig gesprekken in het Sranan Tongo en parallel daaraan de Nederlandse vertalingen. Het is bedoeld om aan Surinaamse kinderen de Nederlandse taal te leren. Maar wellicht ook om buitenlanders iets van het Surinaams bij te brengen. Het kan niet voldoende worden benadrukt hoe groot de rol is die het taalonderwijs heeft gespeeld in het emancipatieproces in Suriname. De Herrnhutters, al sinds 1735 aanwezig in Suriname, waren al in de tweede helft van de 18e eeuw begonnen om de bijbel te vertalen in het Sranan Tongo. In het tweede kwart van de 19e eeuw volgden taalboekjes, woordenboeken en kwam het onderwijs aan slavenkinderen opgang. Lange tijd was het onderwijs aan slaven verboden. Lezen en schrijven werden door het koloniaal bestuurd als mogelijk gevaar voor de stabiliteit van de slavenmaatschappij gezien. Daarom is de elfde les voor mij van groot symbolisch belang:

-San joe wani doe?  

-Mi wani skrifi 

-San joe wani skrifi? 

-Mi sa skrifi wan brifi gi mi papa.

De conversaties vertellen ons indirect ook iets over het leven rond 1864. Zinnen zoals:

– Joe deki tafra kaba? Njanjam klari? / Ja, Missi! Njanjam klari kaba.

De slavernij was weliswaar net afgeschaft maar armoede en de sociale verhoudingen veranderden natuurlijk niet van de ene op de andere dag.

-Na Masra mi kom. Mi wani begi Masra wansani. Mi kom vo begi Masra, tangi tangi, efi Masra no wani joeroe mi.

Bediende in Paramaribo, ca. 1907

Zoals gezegd is dit kleine boekje bijzonder zeldzaam. We vinden slechts op een paar plekken ter wereld enkele exemplaren, in De bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, Yale University en in de Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek in Dresden. De Buku Bibliotheca Surinamica collectie is de gelukkige bezitter van een exemplaar uit 1864 en van latere drukken. Je zou verwachten dat er ergens in Suriname, in particuliere collecties of misschien in het Surinaams Museum, zich nog exemplaren bevinden. Wij horen graag van onze lezers zodat we deze exemplaren in kaart kunnen brengen. Opmerkelijk is het dat de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag geen exemplaar in haar collectie heeft. En als de KB het niet heeft dan weten we zeker dat het bijzonder zeldzaam is. Dat brengt maakt ook direct pijnlijk duidelijk hoe kwetsbaar het papieren culturele erfgoed van Suriname is. Veel is reeds verloren en wat er nog over is moeten we voor de generaties die na ons volgen zeer zorgvuldig bewaren.

Carl Haarnack

Titelblad 

Wilhelmus Dortants (1855-1906)

Tags

Dutch, religion

Wilhelmus Dortants (1855-1906), een katholieke missionaris in Suriname

Wie missionaris in Suriname wilde worden, riskeerde soms een vroege dood. De katholieke missie in Suriname begon in feite al in 1683 toen de eerste gouverneur van Suriname, Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck, al spoedig werd gevolgd door enkele katholieke geestelijken. Deze priesters stierven echter snel achter elkaar. Het zou tot het einde van de achttiende eeuw duren alvorens er weer een katholieke missie zou worden opgericht, ook wel genoemd ‘Parochie van Paramaribo’.[1] In 1865 kwam de Congregatie van de Allerheiligste Verlosser, wier leden redemptoristen genoemd werden, naar Suriname. De al in Suriname aanwezige priesters, zoals J. Romme en Petrus Donders, sloten zich aan bij deze redemptoristen. Vanaf dat jaar zouden nog 220 andere redemptoristen de oversteek naar Suriname maken.

 

Wilhelmus Josephus Dortants in Suriname. (Collectie Hub Dortants)

Eén van die redemptoristen was Wilhelmus Josephus Dortants, geboren op 1 januari 1855 te Brunssum. Hij was de zoon van Adam (Daam) Dortants en Catharina Prümper. Adam Dortants was een gezien koopman in Brunssum. Hij vestigde zich met zijn vrouw op 1 juni 1883 op de zuidrand van het dek van het Plateau van Doenrade om er van zijn oude dag te kunnen gaan genieten in de rust en schoonheid van de natuur. De familie Dortants bezat daar de zogenoemde ‘Oude Molen’, die goed kon draaien omdat daar voldoende windvangst was. In de regio staat die molen tot op de dag van heden bekend als de ‘Dortantsmolen’. Hun tweede zoon Joep (H.J.J.) Dortants (*1851) verhuisde mee om als landbouwer en molenaar de bedrijfsvoering ter hand te nemen. Vader Daam Dortants overleed al acht maanden na de verhuizing op 1 februari 1884. Zoon Joep huwde weer zeven maanden verder op 16 september 1884 met Wilhelmina Theresia Quarten en samen stichtten zij de familietak Dortants die al meer dan honderd jaar op het dek van het Plateau van Doenrade woont.[2]

Boven op het plateau hield men deze zoon, broer en pater Wilhelmus Josephus Dortants altijd heel speciaal in ere, evenals de oudste zoon en broer Antonius Hubert Eduard (*1849), die eveneens priester was. Deze werd pastoor te Ohé en Laak. Hij overleed op 21 januari 1900 aan de gevolgen van een ongeluk met koets en paard. Twee priesterzonen uit één familie van zeven kinderen werd in die tijd als een groot voorrecht ervaren. Tegelijk kostte het de familie handenvol geld om haar priesterzonen financieel mede te ondersteunen. Dat was een erezaak voor de familie, die er vanuit haar katholieke geloofsovertuiging heel veel geld op toelegde. De boeren uit de verre omtrek die hun graan lieten malen op de Dortantsmolen, hoorden terloops regelmatig van deze twee heerbroers en kregen zodoende ook het een en ander te horen over de missie in Suriname.

Drie jaar voor de verhuizing van zijn ouders naar het Plateau van Doenrade werd in 1880 Wilhelmus Dortants in Wittem tot priester gewijd door apostolisch vicaris mgr. J.H. Schaap. Enige tijd was pater Dortants onder andere leraar Grieks op het kleinseminarie te Roermond. Hij was kennelijk breed inzetbaar. Dortants was echter klaar om de wijde wereld in te trekken en dat deed hij. Het godsdienstig-staatkundig dagblad De Tijd maakt op 5 september 1890 melding van het vertrek van de eerwaarde paters redemptoristen Van Wijngaarden en Dortants naar de missie van Suriname. Ze vertrokken vanuit de haven van Rotterdam per stoomschip, de ‘Prins Willem III’. Wist Dortants wel wat hem daar in de tropen te wachten stond? Ruim vijftien jaar later is hij al overleden, slechts 51 jaar oud.

 

Aankomst in Suriname

Als Dortants in Suriname aankomt, ligt de slavernij aldaar nog vers in het geheugen. Tweehonderd jaar daarvoor, in de tweede helft van de zeventiende eeuw, vestigde zich een grote groep joden in de kolonie Suriname. Deze Portugese joden brachten hun kennis van de suikerbouw mee en richtten suikerplantages op. Deze periode vormde het begin van de invoer en handel in slaven uit Afrika. Vanaf die tijd werden ruim 500.000 slaven naar Suriname verscheept. Deze slaven werden ingezet om op de plantages te werken. Nederland was zo nogal laat met het afschaffen van de slavernij in 1863. Engeland was daar al dertig jaar eerder, in 1833, toe overgegaan, Frankrijk volgde in 1848.

De paters en fraters redemptoristen te Paramaribo in 1896 met Wilhelm Dortants op de tweede rij als derde van rechts. Groepsfoto ter gelegenheid van de visitatie door de provinciaal van de congregatie in Nederland, pater J.A. F. Kronenberg (voorste rij, derde van links) en zijn socius, Franciscus ter Haar uit Rome (voorste rij, tweede van rechts).  Staand links Pater Rikken?(Collectie Hub Dortants)

 

Over het leven van Dortants in Suriname is niet veel bekend. In oktober 1890 wordt hij benoemd tot kapelaan bij de rooms-katholieke gemeente in het district Coronie. Felix Lemmens, afkomstig uit Maastricht en een jaar vóór Dortants in Suriname gearriveerd, was pastoor in Coronie. In 1892 werd Dortants in Paramaribo pastoor van de St. Bonifaciusparochie aan de Wanicastraat. Het verblijf in de stad was van korte duur. In 1893 keerde hij terug in Coronie als pastoor. Hij verving Lemmens die melaats was geworden.

Op de katoenplantage Mary’s Hope, gelegen aan de Coroniaanse kust, diende hij in de St. Mariakerk der rooms-katholieke gemeente. Ten tijde van de afschaffing van de slavernij in 1863 werkten hier zo’n 140 slaven. In 1874 schonk de eigenaar van deze plantage, Oldfield, een stuk grond voor de bouw van een school, kerk en pastorie. Tien jaar later was Petrus Donders pastoor op deze plek. Deze beroemde Peerke Donders (1809-1887) is in 1982 zalig verklaard door Paus Johannes Paulus II. Een precair onderwerp is zijn heiligverklaring. Daarvoor zijn bewijzen nodig van een tweede wonder en het valt niet mee om dat te vinden. Misschien is het leven van Peerke wel het grootste wonder. Zowel zijn doorzettingsvermogen, als zijn werk in Suriname en zijn zorg voor de melaatsen zonder zelf ooit ziek te worden.[3]

 

In de voetsporen van Peerke Donders

Op het moment in 1894 dat Dortants in de voetsporen van Peerke Donders terechtkwam op katoenplantage Mary’s Hope, was Adrianus Bossers daar pastoor. Bossers was de auteur van de Beknopte geschiedenis der katholieke missie in Suriname. Het boek van Bossers uit 1884 geldt nog steeds als een standaardwerk. Dankzij Bossers krijgen we een voorstelling van de situatie waar pater Dortants in terecht kwam. Bossers maakte gebruik van interessant archiefmateriaal zoals brieven van missionarissen. Vele kleine geschiedenissen die in de ‘grote geschiedschrijving’ over Suriname geen plek kregen, heeft hij aan de vergetelheid ontrukt. Zo citeert hij uit een brief van Pater Wennekers:

‘Ik heb gisteren den Directeur der plantage Toledo, waar ik die kinderen en de Creolen-mama gedoopt heb, gesproken. Toen ik hem naar Hanna, de Creolen-mama, vroeg, weidde hij sterk uit in den lof dier oude negerin, en zeide, dat hij zich niet genoeg over haar kon verwonderen ….. Tevoren moest zij schier elke week om leugentaal, dieverij, luiheid enz. geslagen worden. Eertijds ten uiterste onwillig en onbuigzaam, doet zij nu alles gedwee. Dit laatste had ik reeds van de eigenaar zelven en van diens deugdzame dochter gehoord.’[4]

Plantage Toledo was eigendom van een rooms-katholieke Ier, Richard O’Ferrall. In de Surinaamsche Almanak voor het Jaar 1903 staat Dortants vermeld als dienstdoende geestelijke in de ‘R.K. Kerk van St. Rochus op Groot Chatillon’.[5] In 1897 werd Groot Chatillon aan de Surinamerivier als nieuw etablissement voor leprozen aangewezen. Lepra, vroeger ook wel aangeduid als melaatsheid, is een besmettelijke ziekte die waarschijnlijk via de slaven uit Afrika in Suriname terechtkwam. Vanwege de slechte hygiënische omstandigheden waarin de slaven moesten leven, verspreidde de ziekte zich snel. Uit angst voor besmetting werden de leprozen ver weg van de stad gehouden. Vóór Groot Chatillon, van 1824 tot 1897, was de voormalige plantage Batavia aan de Coppenamerivier de plek waar leprozen werden verpleegd en verzorgd. De bekende pater redemptorist Peerke Donders (1809–1887) werkte bijna 45 jaar onder de leprapatiënten, waarvan een groot deel op Batavia.[6] Plantage Groot Chatillon is waarschijnlijk eind zeventiende eeuw aangelegd door François van Aerssen van Sommelsdijck, een zoon van de in 1688 vermoorde gouverneur van Suriname, die heer van Chatillon was. Beweerd wordt dat deze plantage de eerste was waar cacao verbouwd werd. In 1897 toen de leprozenkolonie er werd gevestigd was de plantage reeds verlaten.

Dagblad De Tijd bracht het nieuws over de verhuizing van de ‘melaatschen’ van Batavia naar Groot Chatillon. Van de 81 verpleegden was er slechts één ontvlucht (die overigens ook weer gevonden werd). Met het stoomschip Curaçao, onder leiding van kapitein Abendanon, vertrokken zij om 5 uur ’s middags van Batavia.

‘In vroolyke stemming, onder het maken van muziek en het wuiven met handen en zakdoeken naar degenen die aan wal stonden, vertrokken de melaatschen van Batavia. Gedurende de zeer voorspoedige reis had geen enkel voorval plaats, dat de goede stemming kwam verstoren’.[7]

Om 7 uur ´s morgens passeerde de boot de stad Paramaribo en rond 12 uur kwam hij aan op Chatillon. De krant vermeldde tevens dat de ´eerwaarde paters De Kuyper en Dortants, die op Batavia de geestelyke bediening waarnamen´ op Chatillon zijn gebleven en in de nog niet voltooide pastorie hun intrek namen. Vanuit Chatillon werden pogingen gedaan om de katholieke gemeente uit te breiden.

In 1900 werkte Dortants als pastoor (invaller) in Albina, in het oosten van Suriname. Maar in 1902 keerde hij weer terug op Chatillon. In de almanak van 1903 wordt Dortants ook genoemd als geestelijke in de ‘R.K. Kerk van St. Jan Baptist’ op Rorac (Roorak). Mogelijk werd hij in 1903 overgeplaatst van Groot Chatilllon naar Rorac. Want in de volgende almanakken van 1904 en 1905 wordt alleen Rorac genoemd als werkgebied van de redemptorist Dortants. De plantage Rorac lag iets noordelijker dan Groot Chatillon. Door de aanwezigheid van de katholieke missie op Groot Chatillon kwamen omliggende plantages ook gedeeltelijk onder de katholieke invloedssfeer.

 

De rooms-katholieke kerk in Rorac in de jaren (1903-1905) dat pater Dortants daar werkzaam was. (Collectie Buku Bibliotheca Surinamica)

De verlaten plantage Rorac werd bevolkt door de nazaten van weggelopen slaven die zich vóór de afschaffing van de slavernij in de bossen tussen de Surinamerivier en de Commewijne schuilhielden. Na de emancipatie in 1863 besloot deze groep van circa tweehonderd weggelopen slaven niet langer in het moeilijk toegankelijke oerwoud (in het kamp van Broos & Kaliko) te blijven. De groep stond onder leiding van de broers Broos en Kaliko. De twee belangrijkste families uit Rorac waren de families Landveld en Babel (de voetballer Ryan Babel van Ajax is hier een nazaat van). De katholieke missionarissen van Groot Chatillon bezochten regelmatig de zogenaamde Brooskampers. In oktober 1891 werd door apostolisch-vicaris Wulfingh een katholiek kerkje ingewijd. Het was een houten kerkje waarvan het dak bestond uit pinabladeren. In deze kerk van St. Jan Baptist op Rorac werkte pater Dortants. In 1898 openden de paters een schooltje op Rorac. In 1900 werd er een volledig houten kerk gebouwd waarvan een prachtige foto bewaard is gebleven. De paters noteerden trouw het kerkbezoek. De Heilige Mis werd één keer per maand in de kerk van Rorac opgedragen. Gemiddeld werd deze door zo´n 65 mensen bijgewoond waarvan er dertig ter communie gingen.[8]

 

Wilhelmus Josephus Dortants in Suriname. (Collectie Frans Dortants).

Een brief van Dortants

Gelukkig zijn er in archieven in Nederland nog sporen van pater Dortants te vinden. Zo kwam in het archief van de redemptoristen in het Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven in het klooster St. Agatha bij Cuyk een brief van Dortants boven water.[9] Op 20 maart 1892 schreef hij vanuit Suriname een brief naar Nederland. Hij schrijft dat hij in oktober 1891 in Coronie is gestationeerd om de Negerengelse taal te leren. In korte tijd heeft Dortants zoveel geleerd dat hij kan preken. En de biecht kan afnemen: met Kerstmis heeft hij een ‘goede honderd in het Neger-Engelsch moeten hooren,’ zo schrijft hij. Er zijn wel een kleine 250 communies geweest. Over de bevolking van Coronie schrijft Dortants:

‘De bevolking is hier zwart, zwart. Bijna alles zwart wat u ziet. De bevolking bestaat voor het grootste gedeelte uit afstammelingen van Afrikaansche slaven, ouders van dezen zijn vroeger uit Afrika naar alhier vervoerd. Sommigen dezer leven zelfs nog. Ik heb enige dagen geleden een vrouw gesproken, die vroeger uit Afrika vervoerd is. Het is eene echte type, spijtig dat (!) men geen portret van haar heeft. Haar gezicht gelijkt veel op dat van een aap. Allen, ik moet het echter bekennen, zijn zoo niet. Onder de kinderen en grooteren heeft men soms aardige koppen.’

In Dortants’ tijd bestond politieke correctheid nog niet. In zijn brief schrijft hij onomwonden en uit het hart. Wel geeft hij blijk van zijn afkeuren van de slavernij. Over dezelfde vrouw schrijft hij:

‘Deze vrouw vertelde, dat zij in haar jeugd, toen ze met andere meisjes mangos, een soort vruchten, was aan het plukken, door slavenjagers was opgepakt, in een zak gepakt, naar een schip vervoerd en zoo naar alhier verzonden. Wat een barbaarsche wreedheid toch!’

Voor een koopmanszoon moet het leven van Dortants in Suriname een bijzondere ervaring zijn geweest. Behalve de verschillen in klimaat, de flora en fauna heeft de confrontatie met de nazaten van Afrikaanse slaven grote indruk gemaakt op Dortants. Over hen schrijft hij onder andere in zijn brief:

‘Ze gaan blootvoets, dragen bijna alles op het hoofd, water klabassen, water-bakken, het Evangelie-boek als zij naar de kerk komen, schoenen, een petroleum lamp enz. enz. De vrouwen houden nog al om een pijpje te rooken. Zij hebben nog al veel goede eigenschappen. Zij houden van bidden, hebben die leelijke gewoonte niet van vloeken, zij stelen niet, ten minste geen beduidende zaken.’

Over het waarom Dortants naar Suriname is gekomen, bestaat geen twijfel. Hij ziet de bekering van de bevolking van Suriname tot het katholieke geloof als zijn belangrijkste taak. Bepaalde gebruiken en leefwijzen van de Surinamers staat op gespannen voet met het katholieke geloof. Dortants:

‘Spijtig dat de duivel zoo velen in zijn macht heeft, doordat er velen vijf, tien, ja twintig jaren bij elkaar leven zonder getrouwd te zijn.’

Dortants vraagt allen die dit horen, zo nu en dan eens te bidden zodat ‘dit wat zal verbeteren’.

Dortants schrijft verder over plantage Burnside. Er waren in Coronie, zo schrijft Dortans, twee bijkerkjes, één op Burnside en één op Welgelegen. Op Burnside nam hij daar de biecht af van een man die 18 of 19 jaar geen Pasen had gehouden:

‘Burnside is een goede twee uur van hier verwijderd. Wij gaan er per rijtuig naar toe of soms te paard. Wij hebben een goed paardje. ‘t Heeft wel nu en dan eenige Surinaamsche nukken, doch ‘t is een heel aardig beestje. Wij zijn beiden reeds goede ruiters. Een heerlijk ruim twee uur lange weg aan beide zijden met kokosboomen of soms chinasappelboomen bezet voert u derwaarts. Wij gaan er iederen zondag heen om de H. Mis te zingen, te preeken, catechismus te geven, kinderen te doopen enz. Burnside, zoals men mij zegt, bevatte vroeger wel 1000 bewoners, doordien er eene groote suikerplantage was. Tegenwoordig bestaat dien niet meer, zoodat de bevolki‘Burnside is een goede twee uur van hier verwijderd. Wij gaan er per rijtuig naar toe of soms te paard. Wij hebben een goed paardje. ‘t Heeft wel nu en dan eenige Surinaamsche nukken, doch ‘t is een heel aardig beestje. Wij zijn beiden reeds goede ruiters. Een heerlijk ruim twee uur lange weg aan beide zijden met kokosboomen of soms chinasappelboomen bezet voert u derwaarts. Wij gaan er iederen zondag heen om de H. Mis te zingen, te preeken, catechismus te geven, kinderen te doopen enz. Burnside, zoals men mij zegt, bevatte vroeger wel 1000 bewoners, doordien er eene groote suikerplantage was. Tegenwoordig bestaat dien niet meer, zoodat de bevolking buitengewoon verminderd is.’ Enter a captionng buitengewoon verminderd is.’

 

Het Bonifaciuscomplex aan de Wanicastraat te Paramaribo met pastorie, kerk, school en weeshuis op een rij. Hier werkte Dortants in 1892 en kort voor zijn dood in 1906. (Collectie: Buku Bibliotheca Surinamica)

Op het moment dat Dortants deze brief schrijft (20 maart 1892), werkt hij in de St. Bonifaciuskerk aan de Wanicastraat in Paramaribo. In het weeshuis zijn er een kleine 60 weesjongens. Het weeshuis wordt geleid door de pater Van Tooren. Op de school te Bonifaas zijn er, inclusief de weesjongens, 250 kinderen, allemaal jongens. Pater Van Tooren, frater Heynen en Kusters geven les op deze school. De brief besluit Dortants met ‘Uw ootmoedige Dienaar en Confrater’.

            Hij werkte zijn laatste levensdagen als kapelaan in de St. Bonifaciuskerk in Paramaribo. Kort voor zijn dood verbleef Dortants in het klooster van de paters redemptoristen bij de kathedraal van Paramaribo. Op 13 december 1906 overleed Dortants aan de gevolgen van een ernstige chronische maagkwaal. Na een verblijf van zestien jaar in Suriname werd hij, 51 jaar oud, op rooms-katholieke begraafplaats te Paramaribo begraven.[10]

Carl Haarnack

 

(Dit artikel werd eerder gepubliceerd in het Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis. Jaargang 20, nr 4, december 2017).

 

Voetnoten:

[1] [Adrianus Bossers], Beknopte geschiedenis der katholieke missie in Suriname. Door een Pater Redemptorist (Gulpen 1884) 14-30, 35-66, 93.

[2] Dit artikel draag ik op aan Rosemarie Smeets (1947-2016). Van haar ontving ik veel informatie over de familie Dortants, die zij weer kreeg van Frans en Francine Dortants-Boshouwers, nazaten van Adam (Daam Dortants).

[3] Marianne Dagevos, ‘Verslag 1 november 2009. Eerste Peerke Donderslezing. Eerste Peerke Donderslezing: persoonlijk engagement en positief Tilburg-gevoel’, op de website Wereldpodium (wereldpodium.nu/verslag-wereldpodium-1-november-2009, geraadpleegd op 7 november 2017).

[4] [Bossers], Surinaamse missie, 137.

[5] Surinaamsche Almanak voor het Jaar 1903 (Paramaribo 1902) 173.

[6] Over Batavia schrijft August Kappler: ‘Het is niet alleen het gevaar van zijne gezondheid te verliezen en een offer der melaatschheid te worden, maar vooral het slechte karakter der negers zelve, dat hem het meest bedreigt. In October 1851 werd de priester van het gesticht Batavia, een man die op deze zoo afgezonderde plaats hen onvermoeid en ijverig in hun ligchaams- en zielelijden bijstond, door een dezer ellendigen uit wraak vermoord, omdat hij hem, ten einde dronkenschap voor te komen, eene kruik met dram afgenomen had.’ A. Kappler, Zes jaren in Suriname. Schetsen en tafereelen uit het maatschappelijke en militaire leven in deze kolonie (Utrecht 1854) 60.

[7] Dagblad De Tijd, 6 november 1897.

[8] Wim Hoogbergen, Het kamp van Broos en Kaliko. De geschiedenis van een Afro-Surinaamse familie (Amsterdam 1996) 133.

[9] Met dank aan pater Joop Vernooij (1940-2017). Hij was redemptorist en van 1969 tot 2001 werkzaam als pastor in het bisdom Paramaribo, Suriname. Vijf jaar geleden verscheen zijn boek De regenboog is in ons huis. De kleurrijke geschiedenis van de r.k. kerk in Suriname (Nijmegen 2012). (Kennelijk gaat het hier om het Archief Redemptoristen in het Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven, nr. 11982 Dortants, J.W. (1855-1906).)

[10] Dagblad De Tijd, 9 januari 1907, rubriek Kerknieuws; het bericht is overgenomen uit het dagblad De West. Deze begraafplaats werd in 1921 geruimd. De restanten van Dortants werden overgebracht naar de nieuwe rooms-katholieke begraafplaats in Paramaribo.

 

zie verder:

Katholieke Missie in Suriname

Een katholieke begrafenis in Suriname