Roomsch-Catholijke Catechismus (1847)

Tags

Language, Onderwijs, religie

Roomsch-Catholijke Catechismus of Kort Begrip der Christelijke Leering in de Neger-Engelsche Taal voor de Kolonie Suriname met de Gebeden van den Nooddoop de Morgen en Avondgebeden [….] Amsterdam: C.L. van Langenhuysen, Singel, in den Berg Tabor, no. 465, 1847.

In het jaar 1735 kwamen de eerste Moravische Broeders, de Herrnhutters, aan in Suriname. Dat kon gebeuren omdat Graaf Nikolaus von Zinzendorff, de leider van deze piëtistische beweging, bevriende relaties had het bestuur van de Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname. Kort daarna, in 1740, gaf de gereformeerde kerkenraad in Amsterdam toestemming voor de oprichting van een Lutherse gemeente in Paramaribo. Suriname werd door velen gezien als een protestantse kolonie en moest dat vooral blijven. Pas aan het eind van de 18^e eeuw kreeg de Rooms-Katholieke kerk in Suriname voet aan de grond. Voorwaarden voor de vestiging van een katholieke gemeente waren dat hun kerk er niet als kerk uit mocht zien, zij uit de buurt van gereformeerden en luthersen moesten blijven én zij zich niet met de slaven mochten bemoeien.[i]

Katholieke Kerk in Paramaribo en een begrafenis processie (1839)

Op 21 november 1817, binnenkort 200 jaar geleden, arriveerde de Amsterdamse priester P. Wennekers in Paramaribo. Hoewel Wennekers al in 1823 in Suriname overleed heeft hij toch in belangrijke mate zijn stempel op de katholieke kerk in Suriname kunnen zetten. Hij richtte in Nederland een liefdefonds op om in Paramaribo een school te stichten en om slaven vrij te kopen. Ook leerde hij Sranan Tongo om met de slavenbevolking te kunnen communiceren. Aan hem hebben we dan ook dit prachtige Sranan Tongo-boekje te danken. Het is in een groen linnen bandje gevat en de bladsneden zijn verguld.

Zoals te verwachten vinden we in het boekje teksten als:

“Mi Gado, mi Masra! Alla ogri disi mi ben doe, dee hatti mi foetroe, bikasi nanga datti mi ben trobbi joe, mi Gado!”

Maar het boekje bevat ook aanwijzingen voor de missionarissen die in het Nederlands zijn opgesteld:

“Indien het een nieuwe Neger is, die de taal nog niet goed verstaat, brengt men hem inde opene lucht, wijst men met hand naar den Hemel, om hem God in zijne groote werken te doen kennen …..”.

Dit maakt het boekje niet alleen interessant voor taalkundigen die het Sranan Tongo bestuderen maar ook voor historici die iets proberen te begrijpen van het leven in de slaventijd.

Kankantrieboom Suriname (Benoit, 1839)

Dat het katholicisme niet altijd door alle slaven met gejuich zal zijn ontvangen mag blijken uit het volgende. Op 24 juli 1821 werd op de plantage La Ressource een Kankantri omgehakt. Deze katoenboom (na Busi Gado) werd door slaven vereerd. Wennekers noemde deze boom een Afgoderij Boom. Op de plek waar de boom stond werd het Heilige Kruis geplant. In zijn boekje publiceerde hij Gezang ter Eere van het H. Kruis (Na Kownu fraga tiki), een vertaling van het Latijnse Vexilla Regis. Hij droeg dit lied op aan Mejufrrouw Anna Martina van Gelderland, eigenares van La Ressource aan de Saramacca.

In den Berg Tabor. De boekwinkel/uitgeverij van C.L. van Langenhuyzen op de hoek van de Singel (nu no. 434) en de Beulingstraat (Beeldbank Stadsarchief Gemeente Amsterdam)

Het boekje werd in 1847 uitgegeven door C.L. van Langenhuysen die gevestigd was aan het Singel 434 in Amsterdam (hoek Beulingstraat). Het is herdruk van het boekje dat Wennekers in 1822 bij Tetroode in Amsterdam liet verschijnen. Dit exemplaar uit de Buku-collectie werd, zo blijkt uit de handgeschreven ex-dono op het titelblad, geschonken door Jacobus Groof (die meer dan twintig jaar in  Suriname werkte) aan frater J. van Vree. Deze laatste was president van het seminarie van Warmond waar Grooff theologie gestudeerd had. Dat is ook direct het geheim hoe het kan dat dit boekje in zo’n goede staat bewaard is gebleven: het is nooit blootgesteld aan de Surinaamse klimatologische omstandigheden. Er zijn maar weinig gedrukte bronnen met teksten die in het Sranan Tongo zijn geschreven. Daar moeten we zuinig op zijn. In Suriname zijn de exemplaren die ooit door katholieke missionarissen zijn meegebracht allang verdwenen. In Nederland beschikken alleen de bibliotheken van de universiteit van Leiden en Maastricht over een exemplaar.

Carl Haarnack

[i] Zie: Joop Vernooij, De regenboog is in ons huis. De kleurrijke geschiedenis van de r.k. kerk in Suriname. p. 14 e.v.

Origins and uses of the creole languages in 18th century Suriname

Tags

EBG, Judaica, Language, marrons, plantages, Slavery, West-Indies

by Natalie Zemon Davis

Abstract

This article describes the sources for, and the origins and uses of, the creole languages in the Dutch colony of eighteenth-century Suriname – those created and spoken among slaves on the plantations, among the free black Maroons in the jungle villages and among the mixed population (freed/slave, Christian/Jewish, French/Dutch, etc.) of the town of Paramaribo. The rich sources derive especially from plantation managers and Moravian missionaries, at their best working with black or coloured collaborators. These creoles, both the Englishbased Sranan and the Portuguese-based Saramaccan, allowed generations of Africans and Surinamese-Africans of diverse background to discuss matters of family, health and religion, to tell stories, to establish intimacy and mount quarrels with each other, to consider relations with masters and settlers, to plot resistance and sometimes to construct a past history. The uses of the creole languages by settlers are described, including their limited employment for religious conversion. The article concludes with the Dutch and Sranan poems published in the seventeen-eighties by a Dutch settler married to a mulatto heiress, poems casting in doubt hierarchies of colour.

_____________________________________________________________

Caribbean creole languages are especially instructive for the historical study of communication. These creoles were created by people wrenched from their own language communities and by the children of such uprooted parents; by people eager to have a language in which to conduct their lives amidst a surrounding babel of tongues and in lands far away from those of their progenitors. They illustrate the ingenuity of human populations in difficult straits and the wide range of situations and subjects they wanted to be able to talk about in relatively short order.

Linguists took their time to decide that colonial creoles were not just ‘broken’ or ‘bastard’ or ‘aberrant’ versions of genuine languages, but were new languages in their own right and worthy of study. In that change of view, the Suriname creoles had a role to play. In 1829, when the British and Foreign Bible Society published a New Testament, translated by the Moravian Brethren missionaries into ‘Negro-English’, the Suriname English-based creole, it was immediately assailed by the Edinburgh Christian Instructor for ‘putting the broken English of the Negroes . . . into a written and permanent form . . . embody[ing] their barbarous, mixed, imperfect phrases’. Whereupon in 1830 the philologist William Greenfield, himself a biblical specialist and translator, published an answer showing that the Suriname creole was an autonomous ‘rule-governed’ language, with connections to both English and Dutch, but separate from them. He reminded critics that the origins of the Suriname creole were not that different from the origins of English, once held in contempt as ‘a barbarous jargon, neither good French nor pure Saxon’. And against those claiming that Africans lacked the ability to master the English language, Greenfield wrote, three years before the abolition of slavery in England: ‘The human mind is the same in every clime; and accordingly we find nearly the same process adopted in the formation of language in every country’.1

Hugo Schuchardt (1842-1927)

Suriname creole languages also figured in the abundant work of the Austrian Hugo Schuchardt in the late nineteenth and early twentieth century. Celebrated as ‘the father of creole studies’, Schuchardt continued to undermine Eurocentric judgement of language:

When the [Suriname] Black . . . says ‘go-take-come’ (go teki kom . . . ) for ‘fetch’, we regard it with astonishment as an African peculiarity, though [fetching] is actually a question of three distinct acts. The peculiarity is ours . . . Is it more natural to say ‘I have hunger’ [ j’ai faim] than ‘hunger have me’ ( . . . hangri kisi mi)?2

Schuchardt published eighteenth-century texts in both the Suriname English-based creole, now called Sranan, and the Suriname Portuguese-based creole, called Saramaccan, noting that there was overlap in words between the two and that both creoles were richly endowed with African words. Describing these and other Atlantic creoles, Schuchardt used two modes of explanation: certain practices, such as putting verbs at the front of a phrase or stringing them along in a series, he attributed to precise African practices (what the linguists now call ‘substrate influence’); other features found in all the creoles, such as using infinitives rather than inflected verb forms, he explained by ‘parallelism’, or what linguists now call ‘universal processes of creolization’.3

In the development of creole studies since the nineteen-thirties and their explosion in the last forty years, such modes of describing and explaining have been at the forefront of lively debate. Are the similar forms found in the Atlantic creoles to be explained solely by universal properties of language inborn in all of us (the ‘language bioprogram’, as a leading proponent, Derek Bickford, calls it)? Or are similarities in phonology and syntax to be explained by substrate influences, that is, influences from west African languages? Are creole languages created in a single generation by slave children who are born in the Americas and who take the pidgin of their displaced parents and turn it into a real ‘nativized’ language? Or are they rather created over several generations, with the influx of new speakers from Africa making a difference? The best current wisdom, some of it drawn from the study of the languages and demography of Suriname, combines these alternatives. Both language bioprogramme and west African substrate can play a part in the first emergence of a creole; and though the creole might ‘jell’ in a generation, it could acquire new features afterward from the flood of arrivals from Africa, some of them children, who learned to speak it as a second language, and from other processes of language change.4

Suriname was an English colony from 1650 to 1667.5 The first settler population at its height was about 1,000 people, many of them coming from other English colonies in the Caribbean. The 2,000 slaves who worked their sugar plantations on the Suriname and Commewine rivers included Arawak Indians, but most of them were Africans, transported on Dutch slave boats especially from the Slave Coast and Loango. Purchased at the Paramaribo slave market or in some instances born on the plantations, these men, women and children spoke the Gbe and Bantu Kikongo languages to whatever compatriots they had, and in the early years used an Englishbased pidgin for intra- and inter-plantation communication. By 1667, when the Dutch acquired the colony, the pidgin was expanding into a creole with an English and west African lexicon. During the sixteen-seventies most of the English-owned slaves were taken from Suriname by their departing masters, but not before they had passed on their creole to a new generation of Africans purchased by the Dutch planters. Other recent arrivals from Africa learned the creole directly from those  slaves and the slaves of English proprietors who stayed on. By around 1700 the language was known in Dutch as Neger Engels or Neger Engelsche.6 Not long after, it was also taken into the woods by runaway slaves, and became the language of the Djuka Maroons.

Meanwhile in these same decades, a second, related creole emerged in Suriname. In 1664–5 a group of Portuguese Jews won permission from the English to establish themselves in Suriname with all liberty to practice their religion.7 Families came from Amsterdam, nearby Cayenne and elsewhere, and in a spirit both entrepreneurial and eschatological (these are the years of the proclaimed Messiah Sabbatai Zevi), they set up sugar plantations part way up the Suriname River and established a village nearby, a New Jerusalem of their own. When the colony became Dutch, all their privileges were confirmed by the governor, and by 1680, the Jews of the Portuguese Nation (as they called themselves) owned about thirty plantations. On them, some 1,200 slaves were speaking to compatriots the same range of west African languages (Gbe, Kikongo and others) as on the Christian estates, but had developed for cross-plantation communication a creole with a Portuguese and African lexicon, and with many English words as well. By 1690, the first escapes from the Portuguese-Jewish plantations had occurred, and the Maroons who set themselves up near the Saramacca River carried this creole with them, to be used by other slaves who fled to them in the next decades. The language, when spoken on the plantations, came to be called Dju-tongo, the Jewish tongue, and when spoken in the bush, Saramaccan.8

The speakers of these creoles increased in number in Suriname over the course of the eighteenth century. In 1701, some 8,500 people of African origin were slaves on the plantations and perhaps 1,000 more had escaped to the forests. At the same time some 700 people of European origin were living in Paramaribo and on the plantations: Dutch, Portuguese-Jewish and even some German-Jewish families, Huguenots from France or other places of refuge after the revocation of the Edict of Nantes, and English.

By 1774, almost 60,000 people of African origin were living on the plantations, though because of a high mortality the number would soon sink to around 50,000 for the next decades. The majority of these men and women had crossed the Atlantic on a slaver, some still from Loango, many others from the Gold Coast and Windward Coast, bringing with them their Akan languages and other west African tongues. Native-born blacks were a minority among the slaves, but by the seventeen-seventies, if not well before, the word ‘criolo’ appears on the plantation inventories and the word ‘kreól’ or ‘crioolo’ is used in the Neger Engelsche tongue to indicate a person born in Suriname.9

While the slave population multiplied six- or seven-fold across the eighteenth century, the European settler population tripled – estimates in the seventeen-eighties are in the range of 2,000–3,000 people – and European languages increased as well. So prevalent was the French of Huguenots and Swiss soldiers that sermons in the Reformed Church were given regularly in both French and Dutch.10 In the streets of Paramaribo and in the great houses of certain plantations, one heard Swedish, German and English (and English with a Scottish burr). Jewish families made up a third of the settler population in 1787, according to David de Isaac Cohen Nassy, a descendant of one of the earliest Jewish planters: about 830 Jews of the ‘Portuguese nation’, who continued to speak Portuguese among themselves, and nearly 500 of the ‘German nation’, some of them coming from as far away as Poland, and speaking Yiddish to each other.11

Finally, there were free people of African descent or part-African descent: over 5,000 Maroons living in the forest villages and speaking varieties of Neger Engelsche and Saramaccan at the end of the century; and between 650 and 1,000 free blacks, mulattos and other people of colour living in Paramaribo and elsewhere in the years 1787–95, whose languages will be discussed below. Our sources for these creole languages in action in eighteenth-century Suriname are good, especially for Neger Engelsche, which, following the practice of linguists today, I will usually call Sranan. We have two Sranan-Dutch vocabulary or phrase books. One is brief, with only introductory phrases, inserted for ‘the entertainment of the readers’ into an extended description of Suriname by Jan Herlein, a young Dutch Huguenot who lived in the colony for several years until 1704. He reported what he had seen and heard, but also learned much from the governor, from a Paramaribo merchant and from a plantation manager on the Commewine River. Herlein worked over his notes, publishing his book only in 1718, long after his return to The Netherlands.12

Another vocabulary, much fuller, was compiled in 1765–70 by Jean Nepveu as part of an unpublished revision of Herlein’s entire book, which he thought was ‘not up to much’. Nepveu was in good position to judge: a Dutch Huguenot who spent most of his life in Suriname, he had risen through a sequence of colonial offices to become deputy governor in 1756–7 and then governor of Suriname in 1769. The world of the slaves he knew as owner of five coffee plantations and of a sugar plantation with some 150 slaves on the Commewine River; the world of the Maroons from many inquiries into their raids and from sporadic peace negotiations with their leaders. In 1767, as he was writing his Annotations on Herlein’s book, he took as his second wife a widow, herself an heiress to plantations and said to be the daughter of a wealthy free mulatto.13

Our most remarkable instruction book in ‘Neeger Engels’ (as its author called it) and Dutch was put together around 1763 by one Pieter van Dyk. He had spent years in Suriname, most likely as a plantation manager or as a ‘white overseer’ on the Commewine River, and published the New and Unprecedented Instruction in Amsterdam after his return to The Netherlands, patiently working with printers who had never set such a text in type before. Van Dyk dedicated the book to his friend Tepper (addressing him before the Dutch boats from Paramaribo had brought van Dyk news of Tepper’s burial in August 1763 by the Lutheran church on the Commewine): with Tepper’s thorough knowledge of Neeger Engels and of the life of a plantation manager, van Dyk hoped he would approve of the book. Writing for merchants and craftsmen in Suriname, and especially for plantation owners and managers so that they could ‘understand the slaves and be understood by them’, van Dyk included extended vocabulary and dialogues and a fascinating play set on a plantation.14

Some years later two missionaries of the Moravian Brethren in Suriname prepared manuscript dictionaries showing word use and grammar for their fellow Herrenhuter there. Christian Ludwig Schumann began the process in 1778 with a dictionary in Saramaccan and German. Born in 1749 to a Moravian missionary in neighbouring Berbice, Schumann spent his boyhood and young adult years in Germany, returned to the Herrenhuter settlements in Suriname in late 1776, and immediately plunged into learning ‘Negersprache’, first in Paramaribo and then at the mission at Bambey, far south on the Suriname River near Saramacca settlements. He could practice his Saramaccan on his two Bambey household slaves, a man and a woman, but especially he worked on his dictionary with the aid of the remarkable Johannes Arrabini, as the Saramacca tribal chief Alabi was called after his baptism in 1771.

Alabi was also a major resource for Brother Johannes Andreas Riemer, who put together a Saramaccan-German dictionary during a brief stay two years later: ‘the baptized Negro captain Johannes Arrabini [was] of invaluable service to me, on a daily even an hourly basis.’ While the inexperienced Riemer found Saramaccan ‘poor in words’, the learned Schumann delighted in ‘the vast quantity of unchanged Latin words’ he found in the language, explaining their presence by the fact that these ‘Free Blacks’ (that is, Maroons) were the descendants of the runaway slaves of the Portuguese Jews. Before Schumann returned to Germany in 1783 he also compiled a Sranan and German dictionary, and included some words with a Portuguese lexicon drawn from Dju-tongo.15

read on: https://bukubooks.wordpress.com/davis/creolelanguages/

Proeve eener handleiding om het Neger-Engelsch. Helmig van der Vegt (1844)

Tags

Dutch, Language, plantages

Proeve eener handleiding om het Neger-Engelsch. Helmig van der Vegt. Amsterdam, 1844. Proeve eener handleiding om het Neger-Engelsch, zoo als hetzelve over het algemeen binnen de kolonie Suriname gesproken wordt, gedurende de reis derwaarts te leeren verstaan en spreken; onmisbaar voor elken Nederlander, die zich met der woon aldaar denkt te vestigen, en zamengesteld ten dienste van jonge zeevarenden, kolonisten en van het zendingshuis te Rotterdam. A. Helmig van der Vegt, Amsterdam, P.N. van Kampen, 1844.

uit: Voyage a Suriname. Benoit, 1839

Gelukkig is er de laatste jaren meer belangstelling ontstaan voor de geschiedenis van het alledaagse in Suriname. Hoe zag het leven van de gewone man (m/v) er uit? Helaas zijn de mogelijkheden om daar meer over te weten te komen beperkt omdat men toen, net als nu, alledaagse dingen niet interessant genoeg vond om ze op te schrijven. Boeken over taal kunnen ons soms interessante inzichten geven in het leven van toen. Vooral de dialogen die in dergelijke publicaties worden opgevoerd kunnen een belangrijke bron voor ons zijn.

Over het leven van Helmig van der Vegt zelf weten we weinig. Naar eigen zeggen had hij gedurende zestien jaar in het onderwijs gewerkt. In 1839 had hij een ander boekje gepubliceerd dat als titel meekreeg: Handleiding ter bevordering der welsprekendheid, ingerigt ten gebruike voor kunst- en letterlievende maatschappijen en instituten. Uit zijn inleiding van het boekje om ‘Neger-Engelsch’ te leren kunnen we in elk geval opmaken dat hij van deze taal in ieder geval geen hoge pet op had. Het is ‘een onbeschaafde taal zonder opgespoorde vaste grondregelen die hoofdzakelijk gesproken wordt door de geringste klasse van menschen, de slaven’. Maar hij voegt daar direct aan toe dat er in de kolonie geen creool te vinden is die geen sterke liefde heeft voor zijn moedertaal en deze met trots spreekt ‘als ware hij een Franschman’. Helmig van der Vegt heeft dit taalboekje in dertig lessen opgedeeld omdat de overtocht van Nederland naar Suriname toen gemiddeld dertig dagen beslag nam. Zo konden ‘jonge zeevarenden, kolonisten, landverhuizers en zendelingen’ door iedere dag een lesje te leren bij aankomst ‘met meer vrucht en vertrouwen onder de Negerbevolking begeven.’

Uit de dialogen tussen een ‘heer en zijn knecht’ in les nummer 22 leren ons het één en ander over die relatie: “Gi mi wan krien hempie sondro vo takki so meni” (Geef mij een schoon hemd zonder zo veel praats te maken); “Go na koekroe aksi da oema, iffi koffi no boli Jette” (Ga naar de keuken en vraag aan de meid of de koffij nog niet gereed is). Maar wat moeten we denken als er onder het hoofdstukje theevisite er zulke zinsneden worden gebruikt: “Mi ben hangri vo si joe” (Ik was begeerig u te zien). Vooral als dit gevolgd wordt door: “Mi lobi vo de nanga joe vo troe” (Ik bemin uw gezelschap zeer); en “Meki wi go nanga mi kamra” (Laat ons nu naar mijne kamer gaan); Ga na fesi, mi sa wakka na joe bakka (Ga vooruit, ik zal u volgen). Over de thee wordt met geen enkel woord gerept.

Helmig van der Vegt achtte zichzelf capabel genoeg om een taalinstructie boekje voor het Sranan Tongo te maken. In de moderne wetenschappelijke literatuur wordt hij echter, overigens tezamen met Pieter van Dyk die we hier eerder besproken hebben, ‘linguistically naive’ genoemd en moeten we voorzichtig zijn met zijn gegevens (Substrata versus Universals in Creole Genesis. Papers from the Amsterdam Creole Workshop, April 1985.Edited by Pieter Muysken and Norval Smith. Creole Language Library, 1. 1986).  Maar wie de moeite neemt dit boekje te bestuderen zal zich zonder enige moeite in het 19^e eeuws Suriname wanen.

Carl Haarnack

zie ook:

https://bukubooks.wordpress.com/2011/08/15/taal_werken/

 

 

Vroegste Sranan Tongo boekje. Pieter van Dyk (1765)

Tags

Language, plantages, Slavery

Nieuwe en nooit bevoorens geziene Onderwyzinge in het Bastert, of Neeger Engels, zoo als het zelve in de Hollandsze Colonien gebruikt word… Door Pieter van Dyk. Amsterdam: Gedrukt bij de Erven de Weduwe Jacobus van Egmont,  ca. 1765.

In deze rubriek hebben we tot op heden nog weinig ruimte geboden aan een belangrijke categorie boeken uit de Surinaamse bibliotheek; boeken over de taal. Het zal duidelijk zijn dat de officiële taal in de kolonie Suriname ook in de 18^e eeuw Nederlands was. Nederlanders, Duitsers, Sefarische Joden, konden op de één of andere wijze wel uit voeten met het Nederlands, Duits of Frans. Maar de overgrote meerderheid van de bevolking, zo’n 50.000 in getal, bestond uit slaven die uit uiteenlopende (taal-)gebieden in Afrika in Suriname waren samengebracht.

Goudkust rond 1830

In de 17^e eeuw was Suriname niet alleen een multi-etnische- maar ook een veeltalige samenleving waarin verschillende Afrikaanse-, Europese- en Amerindiaanse talen gesproken werden. Vanaf de tweede helft van de 17^e eeuw ontwikkelde zich een lingua franca die bestond uit een mengeling van  deze Afrikaanse- en Europese talen. Dat deze ‘contacttaal’ veel meer werd gesproken dat de Europese talen is een logisch gevolg van de getalsverhoudingen van de verschillende bevolkingsgroepen. Zo leefden er in 1787 ongeveer 10.000 mensen in de stad Paramaribo. Hieronder bevonden zich 1350 Europeanen (inclusief 615 Sefardische en 430 Ashkenazische joden), 650 vrije mensen van Afrikaanse komaf en zo’n 7 tot 8 duizend Afrikanen die in slavernij werden gehouden. In verhouding waren er in de stad dus 4 maal zoveel mensen van Afrikaanse komaf dan Europeanen. Op de plantages was deze verhouding zelfs 24:1.

Het boekje van Pieter van Dyk is het vroegste taal-instructie boekje dat voor het Sranan Tongo werd gemaakt. Het bevat in totaal 112 pagina’s. Het titelblad laat er geen misverstand over bestaan waarvoor het boekje bedoeld is: het is “Dienstig voor alle Koop-Luiden,…Eigenaren, Directeuren der Plantagien, Timmer-Luiden, Smits en anderen ….. om in korten Tyd de Slaaven te konnen Verstaan en van dezelven Verstaan te worden.” Behalve uitgebreide woordenlijsten bevat het boek ook twaalf zogenaamde ‘Zaamenspraken’ (conversaties).

Een Surinaamse planter

Maar voor plantage-directeuren zijn er veelzeggende teksten die schijnbaar van belang waren- de directeur tegen een slavin: “Oeno doe ogeri, mi za zori joe langa wipi boe zanti oenoe doe, da tem mi tan epe koffie no mos tan klari, loese joe wipi bassia.” [Heb je geen kwaad gedaan! Ik zal jou wyzen met de Zweep, wat kwaad je luy gedaan hebt: Als ik opstaa moet de Koffi dan niet klaar zyn: Doed jou zweep los Officier]. De teksten zijn te lezen als een interessant inkijkje in gesprekken tussen directeur of eigenaar en slaven maar ook die tussen de blank-officier en en zwarte Officier. Beangstigend echt zijn conversaties van een plantage-directeur en een slavin: “Filida, jy moet in myn kamer koomen als ik gaa slapen.” Filida zegt daarop dat ze dit niet kan doen want haar man is een ‘Kormantynsze Neeger’, hij zou zich zelf van kant maken. Directeur: “Hoe fassi joe man fa granman vo joe……als hij maar een Mond open doed zal ik hem met de Zweep verleeren en daarom doe zo als ik u zeg, of anders zal het kwaad op u Kop uitvallen, gaa heen.”

Dansende huisslaven van plantage Nut en Schadelijk (Louise van Panhuys 1763-1844)

Over Pieter van Dyk zelf weten we bijzonder weinig. Er wordt gesuggereerd dat hij een blank-officier was op een plantage in Suriname. Dat hij zelf uit eigen ervaring heeft geput om de dialogen op te schrijven lijkt bijzonder aannemelijk. Het is bijzonder zeldzaam boekje. De Buku- Bibliotheca Surinamica collectie beschikt helaas slechts over een kopie. In Nederland heeft, voor zover bekend, alleen de universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Leiden een exemplaar. Verder heeft de universiteit van Yale er één net als het Surinaams Museum in Paramaribo.

Carl Haarnack

zie ook:  https://bukubooks.wordpress.com/2011/08/15/taal_werken/

 

Toe – tron feifitentin na toe. Tori vo da Santa Bybel – boekoe

Tags

Duits, German, Language, religie

Toe – tron feifitentin na toe. Tori vo da Santa Bybel – boekoe, vo gebruike dem na hoso en na skolo.  Nanga foeloe pikin printje. Calw: F. Steinkopf, 1852.

Wie Surinamica verzamelt doet er goed aan te beginnen met oude boeken en prenten. Boeken uit de 18^e of 19^e eeuw die betrekking hebben op Suriname zijn vrijwel onvindbaar geworden. Zo af en toe duikt er iets op bij antiquaren of veilingen maar dit is slechts mondjesmaat. Suriname is, voor wat betreft de totale hoeveelheid boeken die er in de loop der eeuwen over zijn gepubliceerd, natuurlijk een relatief klein gebied. Er is groeiende belangstelling voor boeken uit de Surinaamse bibliotheek. Niet alleen van verzamelaars en bibliotheken in Suriname en Nederland maar ook in de rest van Europa en de VS. De afgelopen jaren is het besef gegroeid dat Suriname een bijzondere plaats inneemt als het gaat om de Europese expansie in de Nieuwe Wereld en de Afrikaanse- en joodse diaspora  bijvoorbeeld.

Toe – tron feifitentin na toe. Tori vo da Santa Bybel – boekoe (1852)

Boeken zijn kwetsbaar en vergankelijk, zeker als ze bloot worden gesteld aan de klimatologische omstandigheden in de tropen. Een goed voorbeeld daarvan is dit bijzondere boekje: Toe-tron feifitentin na toe tori vo da Santa Bybel-boekoe, vo gebruike dem na hoso en na skolo : nanga foeloe pikin printje. Calw: F. Steinkopf, 1852. In 2006 kocht ik dit boek bij Antiquariaat Peter Hassold in Dinkelscherben. Dinkelscherben is een dorpje onder de rook van Augsburg (Beieren) dat ergens tussen Stuttgart en München ligt. Op mijn vraag aan de antiquaar of hij misschien ook boeken over Suriname had antwoordde hij ontkennend. Maar na lang peinzen vertelde hij me dat hij wel iets had in één of andere ‘Afrikanische Sprache’. In de omschrijving in zijn catalogus stond dit boekje als volgt vermeld:

Roter Leinwand der Zeit mit reichem Goldschmuck. Gut erhalten. 2 mal 52 Biblische Geschichten mit vielen Abbildungen in Holzstich. Übersetzung in eine Afrikanische Sprache. Das schöne Buch in sehr gutem Zustand, mit Buchschnitt in Gold. 16,5 x 11 cm. VI, 284 S.

Aspirant-kopers van antieke boeken en prenten doen er goed aan altijd ‘cool’ te blijven om zo de prijs van de te aan te schaffen objecten niet onnodig op te drijven. Maar toen ik dit boekje open sloeg en las ‘tori vo da Santa Bybel-boekoe, vo gebruike dem na hoso en na skolo’ en toen ook nog het jaar 1852 zag staan, moet ik merkbaar even naar adem gehapt hebben. Dit was een bijbel-boekje met 52 vertellingen en afbeeldingen (houtsneden). Deze oorspronkelijke Duitse teksten waren niet vertaald in één of andere Afrikaanse taal maar in het Sranan Tongo. Er zijn sowieso weinig publicaties in het Sranan Tongo van vóór 1900 (vrijwel allemaal gerelateerd aan de Evangelische Broedergemeente) maar zulke vroege teksten hebben eigenlijk allemaal grote museale-, taalwetenschappelijke- en bibliofiele waarde.

Titelblad

In de belangrijke Bibliographie de Négro-Anglais de Surinam (avec une appendice sur les langues creoles parleesa l’interieur du pays)  van Jan Voorhoeve en Antoon Donicie (KITLV Bibliographical Series 6, Martinus Nijhoff, 1963) vinden we een beschrijving van dit boek. De auteurs geven met een asterisk (*) aan dat zij dit boek niet in handen hebben gehad (‘pas eu en mains’). Dat is heel begrijpelijk want als we nu vijftig jaar later naar deze titel zoeken in de bibliotheken over de hele wereld dan blijkt dat we één exemplaar vinden van de 1852 editie in de Staatsbibliotheek in Berlijn. Daar wordt het aangemerkt als ‘Preussischer Kulturbesitz’. In de British Library in Londen vinden alleen een exemplaar van een latere editie uit 1856 (onder vermelding van het trefwoord ‘Negro-English’). Maar in Nederlandse bibliotheken vinden we alleen bij de bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Leiden een exemplaar van een nog latere editie uit 1865. Ook de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam heeft alleen één exemplaar van 1865 editie. Zelfs in Suriname konden we geen enkel exemplaar traceren

Calw

Het boek was een geschenk van het “Calwer Verlagsverein”. Calw is een mooie kleine stad,  vlakbij Stuttgart. Calw is de geboortestad van Hermann Hesse. Aan het hoofd van de Calwer Verlagsverein stond dr. Barth. De tekst werd in het Sranan Tongo vertaald door de missionaris Cranz. Het boekje verscheen in een oplage van 1000 exemplaren. Wüllschlagel schrijft in het tijdschrift West-Indië (1856) dat ‘de geheele oplage, daar de prijs zeer matig was (25 cents), in veel minder dan een jaar uitverkocht was’. Het boekje was vooral bedoeld voor missionarissen om de Creoolse bevolking van Suriname te onderwijzen in het christendom. Dat betekende dat het papieren boekje regelmatig werd gebruikt voor voorlezing en studie. De exemplaren die aan slijtage door het intensieve gebruik en de geseling door het tropenklimaat wisten te ontsnappen waren die exemplaren die in Europa door bibliofielen werden gekoesterd. Veel van deze boekjes zullen in de loop der jaren ook gewoon zijn weggegooid. In Europa kon vrijwel niemand het lezen.  In Suriname beginnen we nu pas de belangrijke rol te begrijpen die dergelijke teksten in het Sranan Tongo bij de emancipatie van de slaven hebben gespeeld. Het exemplaar uit de Buku – Bibliotheca Surinamica collectie (aangeschaft dus in Dinkelscherben in 2006) is afkomstig uit de bibliotheek van de kroonprins van Hannover. Die zorgde goed voor zijn boeken. Het is gebonden in rood linnen met goudopdruk en goud op snee.

Carl Haarnack

Beautiful contemporary red linen binding with rich gilt decoration. Very good condition. 16,5 x 11 cm. 284 pages. This is one of my favorite books. Partly because it was printed in Calw, not too far from Stuttgart where I spent a few years. Calw is also the birthplace of Hermann Hesse, the German writer and poet. Another reason why this book is special to me is because the antiquarian bookseller recommended it to me saying it was a translation of religious texts translated into ‘some sort of African language’.  But, most importantly, books like this have played a major role in the emancipation of the Afro-Surinamese people.

Clearly this is a very early text (1852!) in Sranan Tongo, the lingua franca of Suriname. It contains 52 biblical stories from the Old Testament and 52 from the New Testament. With many woodcut illustrations. It is very very rare. It was published by F. Steinkopf  a well known bookseller and publisher in Stuttgart which still exists.

Jan Voorhoeve and Antoon Donicie have described this book in their in Bibliographie du Negro-Anglais du Suriname (1963). They stated that this book was made By Cranz. I believe my claim that this is a rare book is also supported by that fact that Voorhoeve and Donicie have marked this book with ‘pas eu en mains’. They haven’t had this book in their hands because it is almost impossible to find.

Johannes King (1830-1898)

Tags

Duits, EBG, Language, plantages, religie

Wie de geschiedenis van Suriname bestudeert komt al snel tot de ontdekking dat deze voornamelijk gebaseerd is op bronnen die afkomstig zijn van de Europese koloniale elite. Dat geldt voor de archieven maar ook voor de beschrijvingen van natuurvorsers, ontdekkingsreizigers en andere passanten. Met de boeken die geschreven zijn over Suriname door mensen die er zelf nooit zijn geweest kunnen we een hele bibliotheek vullen.

De laatste jaren wordt er vaak geklaagd over het gebrek aan boeken die voortgebracht zijn uit de eigen gewone Surinaamse bevolking. Over het leven van de Marrons bestaan sowieso weinig bronnen en deze zijn vrijwel allemaal van de hand van de koloniale elite en missionarissen. Maar één man vormt de uitzondering op deze regel.

Gedurende de periode 1864 en 1895 schreef Johannes King meer dan duizend pagina’s over de geschiedenis van de Marrons (toen nog bosnegers genoemd), zijn familiegeschiedenis en over zijn ervaringen als  zendeling van de  Evangelische Broedergemeente (EBG). Het ging hierbij om dagboeken, reisverslagen en verhalen over visioenen die King kreeg. Hij leerde zichzelf schrijven, met behulp van Bijbelvertalingen en Singi Buku, toen hij ongeveer 32 jaar oud was. In een visioen was hem door God opgedragen zich bij de missionarissen van de Evangelische Broedergemeente voor de doop aan te melden. Ook kreeg hij visioenen waarin hem werd opgedragen het christelijke geloof uit te dragen. Johannes King (1830-1898) behoorde tot de Matawai (Matoewari) en was de eerste belangrijke schrijver in het Sranan Tongo.

Johannes King (ca. 1870, collectie Buku)

De Matawai was één van de drie groepen Marrons, naast de Djuka en de Saramacca, die in de periode 1761-1762 vredesverdragen sloten met het koloniale bestuur. Door hun aanhoudende aanvallen op plantages vormden de weggelopen slaven en hun nazaten een grote bedreiging voor het voortbestaan van de kolonie. Het koloniaal bestuur zag zich gedwongen om de Marrons te pacificeren. De Marrons zijn de enige nazaten van slaven die hun emancipatie door strijd hebben afgedwongen. De Matawai leefden in het stroomgebied van de Saramacca. De Djuka (ook wel Aucaners genoemd) die leefden aan de Marowijne en de Tapanahony. De Saramacca bewoonden het gebied aan de bovenloop van de Suriname-rivier.

Marrons, Suriname (litho ca. 1865)

King werd geboren als Adiri. Hij was de zoon van Adensi, de dochter van de Matawai chief Josua Kalkoen (die ook wel Kojo of Bojo werd genoemd). Adensi was eerder getrouwd met Akama Jaw. Uit dit huwelijk werden drie kinderen geboren. Toen Adensi ernstig ziek werd (door wisi van een familielid) verliet ze haar geboortedorp en trok naar Paramaribo. Daar werd zij genezen door een Europese arts. Zij besloot in de buurt van Paramaribo te blijven wonen en niet terug te keren naar de Matawai. Daar werd zij de vrouw van een Djuka genaamd Kwamina Atjodi. Uit dit tweede huwelijk werd ook drie kinderen geboren, onder wie Noah Adrai. Deze zou later een fervente volgeling worden van Johannes King en vervolgens één van zijn ergste vijanden. King werd geboren uit het derde huwelijk van Adensi. Nadat Kwamina Atjodi aan pokken was overleden  kreeg zij met een ander lid van de Djuka, genaamd Louis, nog acht kinderen. Johannes King groeide op in de buurt van de plantages Haarlem en Maho, niet ver van Paramaribo. Na de dood van Louis zwierf de familie onder leiding van Noah Adrai (die eigenlijk Adam heette) van plantage naar plantage. Uiteindelijk kwamen zij terecht op een verlaten houtgrond Maripaston, onderdeel van de plantage Sonette.

Gedoopte hoofdmannen met links Johannes King (foto: Surinaams Museum) 

In Tori vo Maripaston (verhaal van Maripaston) schrijft King voornamelijk over de strijd met zijn broer Adrai. Noah Adrai werd granman van de Matawai en King, die de zg. Gaan Tata-cultus fel bestreed, botste vaak met zijn halfbroer. In 1973 werd de volledige tekst in het Sranan Tongo (met een samenvatting  in het Engels) uitgegeven door Henny de Ziel als Life at Maripaston.  King probeerde in dit boek de achtergrond van zijn ruzie met zijn broer Noah Adrai uit de doeken te doen. Tegelijkertijd geeft hij ons een bijzonder inzicht in het leven van de Marrons in Suriname in de 19^e eeuw. Hij maakte tenslotte verschillende zendingsreizen naar andere Marrongemeenschappen (Djuka en Aluku) maar ook naar de plantage Berlijn in het Paragebied.

Wie gelooft dat de leefwereld van de Marrons in de bossen van Suriname vol idylle en romantiek  was wordt door de geschriften van King hardhandig uit de droom geholpen. Het dorp Maripaston was voordat King zijn zendingswerk begon in de ban van de slangencultus. Hekserij speelde eveneens een grote rol. Vaak werden mensen vergiftigd. En mensen die door de dorpsvergadering van hekserij verdacht werden konden rekenen op een gewelddadige dood, vaak na langdurige folteringen. Ook het gebruik van bakroe en obia feti tierden welig.

Mama-sneki (uit: Voyage a Suriname. Benoit, 1839)

Skrekibuku  (1886) is het verslag van dromen en visioenen die King kreeg. De volledige tekst werd pas in 1995 integraal gepubliceerd door Chris de Beet. Zo leren we over twee broers François en Abena die leefden in het Matawaigebied. François was een slecht mens die vele mensen door middel van hekserij uit de weg had geruimd. Hij was een gifmenger en een tovenaar die veel kwaad op zijn geweten had. François werd door de granman ter dood veroordeeld en levend in het vuur geworpen. Zijn broer Abena hield zich ook bezig met tovenarij. Hij ging regelmatig met anderen op de vuist. Volgens King werd Abena uiteindelijk door God gestraft. Maar King beschreef ook het positieve gebruik van obia. Zo bestond er ook een medicijn tegen hekserij dat hij omschreef als een dresi foe tapoe wisi. Hij schreef in Dresibuku over de werking van medicijnen onder Marrons. Rond 1868 had hij al eerder een kleine verhandeling geschreven over de religie en gebruiken van de Marrons.

Dankzij het werk van Freytag, Voorhoeve, Henny de Ziel (Trefossa) en Chris de Beet is het werk van King voor een groter publiek toegankelijk gemaakt. Het merendeel van de geschriften van Johannes King wordt bewaard in de archieven van de Evangelische Broedergemeente in Zeist en Herrnhut (Duitsland).

Carl Haarnack

Verder lezen:

• Chris de Beet, Inleiding en vertaling van Johannes King, Berichten uit het Bosland (1864-1870). Utrecht: Rijksuniversiteit Utrecht, Instituut voor Culturele Antropologie, 1981 [Bronnen voor de Studie van Bosneger Samenlevingen, deel 7].
• Skrekiboekoe : boek der verschrikkingen : visionen en historische overleveringen van Johannes King. Bewerking Chris de Beet. Vakgroep Culturele Antropologie, Universiteit Utrecht, 1995.
• J. Voorhoeve, “Johannes King 1830-1899: een mens met grote overtuiging.” In: Emancipatie 1863 – 1963: biografieën. Paramaribo: Historische Kring, 1964, pp. 53-66.
• Hesdie S. Zamuel, Johannes King: profeet en apostel van het Surinaamse binnenland. Zoetermeer: Boekencentrum, 1994. (Diss.)
• Johannes King, Bushland Prophet. Gottfried Freytag. Verlag der Missionsbuchhandlung, 1927.
• Bibliographie du Négro-Anglais du Surinam van Jan Voorhoeve en Antoon Donicie (1963). Hierin vinden we een opsomming van de teksten van King en hun verblijfplaats.
• In the Shadow of the Oracle. Religion as Politics in a Suriname Maroon Society. H.U.E. Thoden van Velzen en W. van Wetering. Waveland Press, 2004.

Tori vo wi Masra (1816/1865)

Tags

Duits, EBG, German, Language, religie

Tori vo wi Masra en Helpiman Jesus Kristus so leki wi finni hem na ini dem fo Evangeliste Matteus, Markus, Lukas en Johannes. Stolpen; gedrukt by Gustav Winter, 1865.

Vanaf het begin van de 19^e eeuw verschijnen er in Suriname voor het eerst boeken die niet gemaakt waren voor de rijke Europese bovenlaag. Het zijn boeken die gedrukt werden door de Hernhutters (EBG) voor de bekering van slaven en het geven van taalonderwijs. Deze titels werden veelal in Duitsland gedrukt en geschreven in het Sranan Tongo. Doordat de Hernhutters het Sranantongo tot haar kerktaal maakte heeft zij grote aantrekkingskracht uitgeoefend op de zwarte bevolking van Suriname. De vroege Bijbelvertalingen in het zg. ‘Neger-engels’ zijn van grote betekenis geweest voor de ontwikkeling van het Sranan Tongo. Deze teksten vormden de eerste gedrukte teksten die het ‘gewone’ Surinaamse volk  in haar eigen taal onder ogen kregen.

Graaf van Zinzendorfschool (toen lagere school voor meisjes), Gravenstraat 100. Dit perceel werd op de kaart van Moseberg (1801) als „land van Stolkert“ aangeduid. Aan het einde van 19e eeuw kwam het in bezit van de Evangelische Broedergemeente (EBG) en werd het huis als schoolgebouw als in gebruik genomen. Vandaag staat hier de Zinzendorfherberg. Van het oude huis Stolkert is niets overgebleven. Alleen de smeedijzeren sierhekken bestaan nog. Ze zijn herplaatst naar de Lim-A-Postraat (bron: Bernd Katt)

Dit boek is een vertaling van teksten van Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes uit het Nieuwe Testament. In 1816 verscheen Da tori va wi masra en helpiman Jesus Christus, so leki wi findi datti na inni dem fo evangeliste: Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes [Het verhaal van onze Heer en Redder Jezus Christus, zoals wij het vinden bij de vier evangelisten: Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes.] Dit was het eerste gedrukte werk in het Sranan Tongo. Deze vertaling was van C.L. Schumann, een missionaris van de Moravische Broeders (Hernhutters).

Maar de uitgave waar we het hier over hebben is van 1865 en werd opnieuw vertaald door Wilhelm Treu (1803-1846). Treu was net als Schumann ook missionaris en was daarnaast kleermaker van beroep. Hij schreef ook een Grammatik der negerenglischen Sprache (1838) en een was begonnen aan een Negerenglisches Wörterbuch dat hij slechts half af kreeg. Hij hield ook een dagboek tijdens zijn  verblijf in Suriname dat begon in 1832 en eindigde met zijn dood in Paramaribo in 1846. Door zijn dagboek  krijgen wij een boeiend beeld van het leven dat hij in Suriname aantrof. Zo stoorde hij zich aan het gedrag van de blanke elite in de kolonie. Ze waren volgens hem platvloers en gingen zich te buiten aan kaartspelen, dobbelen en drinken. Ook de sexuele moraal van de kolonisten was hem een doorn in het oog. Treu: “Lieutenant Canzee vertelt mij zonder schaamte dat hij in de stad twee vrouwen heeft, Celesta en Patiensi die tot onze kerk behoren. Dokter Westerveld en directeur Van Thol zeggen hetzelfde.”

In dit exemplaar van Tori vo wi Masra en Helpiman (…) staat op het schutblad een handgeschreven opdracht: “Aan Salomo de Rijp, uit liefde van Alexander”. Nieuwsgierigen onder ons willen natuurlijk dolgraag weten wie Salomo en Alexander waren. En wat was hun relatie? Zullen we het ooit te weten komen?

Carl Haarnack

verder lezen:

• A grammar of Early Sranan. Margot van den Berg. Proefschrift, Universiteit van Amsterdam, 2007.
• Strijders voor het Lam, Leven en Werk van Herrnhutter Broeders en -Zusters in Suriname, 1735-1900. Maria Lenders. Leiden: KITLV Uitgeverij, 1996.
• Early Suriname Creole texts: a collection of 18th century Sranan and Saramaccan documents. Jacques Arends en Matthias Perl. Vervuert, 1995.

Boeken over taal

Tags

EBG, Language, religie

Een aantal van de boeken uit mijn verzameling gaat over het verschijnsel taal. Daar heb ik een zekere voorliefde voor. Ik denk dat het is omdat taal natuurlijk een grote rol speelde in het emancipatie-proces van de zwarte bevolking van Suriname. Maar ook omdat juist Suriname zo’n ingewikkelde samenleving was met zoveel verschillende talen van verschillende Europeanen, van slaven en indianen. Religie speelt ook een grote rol bij de eerste geschreven werken in het Sranan Tongo. De missionarissen van de Evangelische Broedergemeente begonnen met het vertalen van bijbelteksten in het Sranan Tongo.

Het zou nog heel lang duren alvorens er literaire teksten in deze taal zouden verschijnen. Aan de ene kant probeerden de koloniale machthebbers zich te bedienen van het Sranan om met de slaven te communiceren. Aan de ander kant probeerden zij het onderwijs (lezen en schrijven) te dwarsbomen. Een aantal boekjes in vogelvlucht:

---

Pikin Spelle en leri-beokoe vo da evangelische broedel-gemeente (sic!). Paramaribo, 1849. Dit is een extreem zeldzaam ABC-boekje in het Sranan Tongo. Het bevat o.a. regels voor de spelling. Opmerkelijk dat er in de titel van het boekje al direct twee spelfouten te vinden zijn. ”Een klein leerboekje voor de negers van Suriname”, zo werd het boekje genoemd. Het A.B.C.-boekoe was een leerboekje voor het onderwijs aan de slaven door de zendelingen van de Evangelische Broeder Gemeente (Hernhutters), geschreven in het Sranantongo. Het boekje kwam voor het eerst uit in 1832. In 1844 kwamen er scholen voor slaven, (die voor die tijd geen onderwijs mochten volgen), en de voertaal op die scholen was Sranan.

(Omschrijving van het veilinghuis Beijers in Utrecht waar ik dit kocht:
ABC BOOK — PIKIN SPELLE en leri-beokoe (sic!) vo da evangelische broedel-gemeente. Paramaribo, 1849. 40 pp. Sm-8º. Or. printed wrps. Extremely rare abecedarium from Surinam in Sranan. This work contains spelling rules as well as a catechism. According to Voorhoeve & Donicie, Bibliographie du Négro-Anglais du Surinam (1963), nr. 208, this is probably the sixth edition (1st ed. 1832). – Not in NCC. No copy found elsewhere).

(cover)

(‘Ala soema doe zondoe’ – les uit het ‘leri boekoe’)

---

H.C. Focke, Neger-Engelsch woordenboek. Leiden, P.H. van den Heuvell (1855).

(cover Focke)

Neger-Engelsch woordenboek. H.C. Focke (1855). Leiden, P.H. van den Heuvel. Dit boekje was compleet toen ik het bij een antiquariaat op de Singel in Amsterdam kocht, maar lag helemaal los. Bij een boekenrestaurateur is het opnieuw in de oorspronkelijke band gezet. Het is de originele linnen band, blind-stamped met goudopdruk. Dit was het eerste Neger-engelse / Nederlandse woordenboek. Eerder schreef C.L. Schumann het Neger-Englisches Wörterbuch in 1783, maar dit was natuurlijk Neger-engels/Duits woordenboek. Hendrik Charles Focke (Paramaribo 1802-1856) nam actief deel aan het culturele leven in de eerste helft van de 19e eeuw in Suriname. Hij werd voor zijn opvoeding en studie naar Nederland gestuurd. Hij promoveerde in Utrecht in de rechtsgeleerdheid. Omstreeks 1834 keerde hij naar Suriname terug waar hij als advocaat en later lid van het gerechtshof werd. Daarnaast was hij botanicus en muziekkenner. Hij was betrokken bij de oprichting van het toneelgezelschap Thalia. Ook was hij gedurende een aantal jaren redacteur van de Surinaamsche Almanak. Niemand was ‘dieper in de geheimenissen dezer taal’ doorgedrongen dan Mr. H.C. Focke.

(fragment uit woordenboek Focke)

---

Proeve eener handleiding om het Neger-Engelsch, zoo als hetzelve over het algemeen binnen de kolonie Suriname gesproken wordt, gedurende de reis derwaarts te leeren verstaan en spreken; onmisbaar voor elken Nederlander, die zich met der woon aldaar denkt te vestigen, en zamengesteld ten dienste van jonge zeevarenden, kolonisten en van het zendingshuis te Rotterdam. A.. Helmig van der Vegt, Amsterdam, P.N. van Kampen, 1844.

Contemporary vellum,= perkament, waarbij de originele papieren band bewaard is gebleven. Bijzonder is dat dit een heel vroeg taal-instructie boekje in in het Sranan Tongo.

_____________________________________________________

^{Dit is een woordenboekje Nederlands-Urdu. Ik heb dit boekje nooit eerder gezien. Het is gedrukt in Pakistan (Lahore) en bestemd voor de moslim-gemeenschap in Suriname maar het is een Nederlands woordenboek. Veel multi-cultureler en internationaler dan dit kan het toch bijna niet?}

^{Woordenboek Nederlandsch-Oerdoe. Alhadj. Abdr. B. Jaggoe. Muslim Missionary Surinam. 1e druk. Printed by Mirza Mohammed Sadiq at the Ripon Printing Press Bull Road Lahore and Published by Malik Siraj Din & Sons, Kashmiri Bazar. Lahore. Pakistan. 1951.}

_________________________________________________

WULLSCHLÄGEL, H.R. Deutsch-Negerenglisches Wörterbuch. Nebst e. Anhang, (mit 707) Negerenglische Sprüchwörter (odo’s) enthaltend. Löbau, 1856.

Rare dictionary of German-Negro English, the lingua franca in Suriname (Dutch Guiana).  E. It also contains a list of 707 so-called odo’s (proverbs). Heinrich Rudolf Wullschlägel (1805- 1864) was a German missionary (Hernnhutter) at the Evangelischen Brüdergemeine in Suriname , botanist en linguist . He was eductaed in Niesky, Saxen (Germany). And studied theology in  Gnadenfeld, Silesia.

From 1844 to 1847 he lived on Antigua, from 1847-49 in Jamaica and during the years 1849-1855 in Paramaribo, Suriname. Overthere he was heading the missionary of the Unitas Fratrum – The Moravian Church. He collected botanical collections and wrote about the so-called ‘negro english’. This is a very early dictionary in Suriname. Simon Emmering published a facsimile edition.

This first edition in found only in a few private collection and libraries.

340 pp.  Half leather binding

______________________________________________

NEDERDUITSCHE ZAMENSPRAKEN VOOR DE ZENDINGS-SCHOLEN IN SURINAME. Paramaribo, 1864.

This is a very early Dutch-Sranan Tongo book published in Paramaribo, Suriname.  An early conversational guide to Sranan Tongo, the Creole of Suriname, printing sixty conversations in Sranan with parallel Dutch translations. OCLC locates only two copies, one at the University of Amsterdam and one at Yale.  Of this rare and interesting Suriname imprint Buku – Bibliotheca Surinamica owns a later (second?) edition from 1889.

_______________________________________________

Zie ook:

zie ook:

Boeken over taal

Tori vo da Santa Bybel

Tori vo wi Masra en Helpiman

Da tori vo Pina-Wiki

Tori vo wi Masra

 

 

Andere belangrijke werken over taal die hier niet onvermeld mogen blijven zijn o.a.:

• A. Donicie, De creolentaal van Suriname (1959).

• Encyclopaedie der Karaiben behelzend, taal, zeden en gewoonten dezer indianen. Ahlbrinck W. C.s.s.R. Amsterdam, KAW, 1931.Zeldzaam. Prachtige illustraties. 555 + 160pp.

• Echteld, J.J.M. The English words in Sranan. Groningen, 1962.

• Donselaar, J. van. Woordenboek van het Surinaams-Nederlands. Utrecht, 1977.

• Lichtveld, U.M. en J. Voorhoeve. Suriname: spiegel der vaderlandse kooplieden. Zwolle, 1958

• Rens, L.L.E. The Historical and Social Background of Surinam’s Negro-English. Amsterdam, 1953.

• Hugo Schuchardt, Die Sprache der Saramakkaneger in Surinam. Amsterdam, 1914.

• Arends, Jacques & Perl, Matthias. Early Suriname Creole Texts. A Collection of 18th-century Sranan and Saramaccan Documents. Madrid / Frankfurt, 1995.

• Margot van den Berg. A grammar of early Sranan. Amsterdam, 2007.

• Eithne Carlin & J. Arends (eds.). Atlas of the languages of Suriname. Leiden: KILTV Press, 2002.

• Eithne Carlin. A Grammar Of Trio: A Cariban Language Of Suriname. 2004.

Links:

1. http://www.ru.nl/linc/projects/veni-creoles-birth/
2. http://suca.ruhosting.nl/
3. http://www.mona.uwi.edu/dllp/spcl/home.html
4. http://www.scl-online.net//pages/sclhome.html
5. http://www.eithnecarlin.nl/publications

Deutsch-Negerenglisches Wörterbuch. WULLSCHLÄGEL (1856)

Tags

Language

WULLSCHLÄGEL, H.R. Deutsch-Negerenglisches Wörterbuch. Nebst e. Anhang, (mit 707) Negerenglische Sprüchwörter (odo’s) enthaltend. Löbau, 1856.

Rare dictionary of German-Negro English, the lingua franca in Suriname (Dutch Guiana).  E. It also contains a list of 707 so-called odo’s (proverbs). Heinrich Rudolf Wullschlägel (1805- 1864) was a German missionary (Hernnhutter) at the Evangelischen Brüdergemeine in Suriname , botanist en linguist . He was eductaed in Niesky, Saxen (Germany). And studied theology in  Gnadenfeld, Silesia.

From 1844 to 1847 he lived on Antigua, from 1847-49 in Jamaica and during the years 1849-1855 in Paramaribo, Suriname. Overthere he was heading the missionary of the Unitas Fratrum – The Moravian Church. He collected botanical collections and wrote about the so-called ‘negro english’. This is a very early dictionary in Suriname. Simon Emmering published a facsimile edition.

This first edition in found only in a few private collection and libraries.

340 pp.  Half leather binding

Tori vo da Santa Bybel – boekoe (1852)

Toe – tron feisitentin na toe. Tori vo da Santa Bybel – boekoe, vo gebruike dem na hoso en na skolo.  Nanga foeloe pikin printje. Calw: F. Steinkopf, 1852.
Beautiful contemporary red linen binding with rich gilt decoration. Very good condition. 16,5 x 11 cm. 284 pages. This is one of my favorite books. Partly because it was printed in Calw, not too far from Stuttgart where I spent a few years. Calw is also the birthplace of Hermann Hesse, the German writer and poet. Another reason why this book is special to me is because the antiquarian bookseller recommended it to me saying it was a translation of religious texts translated into ‘some sort of African language’.  But, most importantly, books like this have played a major role in the emancipation of the Afro-Surinamese people.

Clearly this is a very early text (1852!) in Sranan Tongo, the lingua franca of Suriname. It contains 52 biblical stories from the Old Testament and 52 from the New Testament. With many woodcut illustrations. It is very very rare. It was published by F. Steinkopf  a well known bookseller and publisher in Stuttgart which still exists.

Jan Voorhoeve and Antoon Donicie have described this book in their in Bibliographie du Negro-Anglais du Suriname (1963). They stated that this book was made By Cranz. I believe my claim that this is a rare book is also supported by that fact that Voorhoeve and Donicie have marked this book with ‘pas eu en mains’. They haven’t had this book in their hands.

Carl Haarnack

If you like this item please also have a look at :

https://bukubooks.wordpress.com/2012/01/29/tori-2/