Korte Beschrijving van Mr. H.C. Focke (1903)

Tags

flora & fauna, kunst, marrons, muziek, tijdschriften

Korte Beschrijving van Mr. H.C. Focke. Door C.J. Hering. Paramaribo: H.B. Heyde, 1903.

In deze rubriek zijn we niet zo tuk op competities en records. Maar dit keer kan ik het niet laten: dit ‘boekje’ telt slechts acht pagina’s en is daarmee het dunste boekje uit de Surinaamsche Bibliotheek is dat ik ken. Het is één van de weinige lofredes op één enkel individu die we in Suriname kennen.

Mr. H.C. Focke (1802-1865)       

De auteur Hering stelt dat geleerden in Europa beweren dat er in de Tropen geen geleerde of talentvolle mensen worden geboren. Maar hij probeert die theorie te weerleggen door te wijzen op de beroemde Surinamer François Le Vaillant ( auteur van Voyage de M. Le Vaillant dans l’Intérieur de l’Afrique par Le Cap de Bonne Espérance, dans Les années 1783, 84 & 85. Paris: Leroy, 1790) die, door zijn reizen door Afrika en de tekeningen die hij daar maakte, een plekje in de wereldgeschiedenis heeft veroverd. Toch bleef deze wereldberoemde Surinamer in Suriname zelf geheel onbekend. Maar dit boekje schrijft Hering om zijn ontzag en bewondering te tonen voor H.C. Focke die zijn sporen heeft verdiend op wetenschappelijk gebied. Door het schrijven van deze korte biografie probeert hij de verdiensten van Focke voor Suriname aan de vergetelheid te ontrukken.

Hendrik Charles Focke werd geboren in Paramaribo in 1802 als kind van Gerhard Focke en Wilhelmina Charlotte Esser. Na zijn schoolopleiding in Paramaribo stuurde zijn vader hem naar Nederland om Rechten te studeren. In 1827 promoveerde hij in de Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit van Utrecht met het proefschrift Pretio in emtione venditione. Focke mag gerust is een ware homo universalis in de traditionele zin van het woord genoemd worden. Na zijn studie in Nederland wordt hij in Paramaribo aangesteld als advocaat. Later werd hij benoemd als Auditeur bij het Militair Gerechtshof. Ten slotte werd hij President van het Collegie van Kleine Zaken (Kantongerecht). Maar behalve zijn werk als jurist heeft Focke ook veel gedaan op het gebied van Botanie ofwel Plantkunde. Als botanist heeft hij veel bijgedragen om de kennis van de Surinaamse flora te verspreiden. Zo dragen zo’n acht planten zijn naam. In 1853 schreef hij één van zijn beroemdste bijdragen: De quibusdam Orchideis Surinamensibus (Botanische Zeitung, Leipzig, von Mohl und Schlechtendal, no. 13 & 18). Behalve rechtsgeleerde en botanist was hij ook musicus, was hij betrokken bij de oprichting van Toneelgenootschap Thalia en was hij één van de oprichters van het tijdschrift West-Indië: bijdragen tot de bevordering van de kennis der Nederlandsch West-Indische koloniën (Haarlem: A.C. Kruseman, 1856). Voor dit tijdschrift schreef hij een interessante bijdrage over Neger-engelsche muziek.

‘De Surinaamsche negermuzijk’ door Focke (1856)

Maar voor degenen die zich bezighouden met het verzamelen van Surinamica zal Focke waarschijnlijk het best herinnerd worden om zijn Neger-Engelsch woordenboek dat in 1855 in Leiden verscheen.

Wat maakt dit boekje van Hering over Hendrik Charles Fock nou zo bijzonder? Het heeft een aardig fotoportret van Focke (tot op heden had ik nog geen portret van hem kunnen vinden). Het is niet alleen superdun maar het is ook superzeldzaam. Alleen de UB Leiden en het Volkenkundig Museum in Leiden beschikken over een exemplaar. Natuurlijk is Buku-Bibliotheca Surinamica ook de trotse eigenaar van een exemplaar.

Carl Haarnack

De Lantaarn voor 1796

Tags

British Guiana, muziek, plantages, tijdschriften

West-Indische Fragmenten of losse uittrekzels uit een drietal brieven, geschreeven uit de Coloniën Suriname, Demeraeij en de Berbice. Amurath-effendi Hekim-Bachi (Pieter van Woensel). De Lantaarn voor 1796.

Soms duiken op de meest onverwachte plekken en op onverwachte momenten verhalen uit Suriname op. Onlangs kreeg ik een vriendelijk mailtje van Bouwe Lunstra, eigenaar van Antiquariaat Parnassos. Hij bood mij een exemplaar aan van De Lantaarn voor 1796, een tijdschrift dat tussen 1792 en 1801 verscheen. Een klein, eigenlijk onooglijk, boekje van 9 x 12 cm met een beetje een smoezelige papieren band. Niet een boekje waar het bibliofiele hart direct sneller van gaat kloppen. De maker van dit tijdschrift was Pieter van Woensel (1747-1808), schrijver, medicus, denker en wereldreiziger. Van Woensel schreef in dit tijdschrift onder het Oosterse pseudoniem ‘Mijnheer Amurath, hoofdgeneesheer’. Van Woensel had een kritische blik en probeerde door over allerlei uiteenlopende onderwerpen commentaar te leveren de Nederlandse lezers iets van de wereld bij te brengen.

Voor ons wordt het pas interessant als we weten dat Van Woensel in 1794 de Nederlandse kolonies in Zuid-Amerika, waaronder Suriname, bezocht. In de editie van 1796 vinden we onder het kopje <Suriname>: “West-Indische Fragmenten of losse uittrekzels uit een drietal brieven, geschreven uit de Coloniën Suriname, Demarij en de Berbice”. De klachten over de ondragelijke hitte, de heftige regenbuien en de muskieten nemen we maar even voor kennisgeving aan.

Interessant wordt het als we iets over het dagelijks leven leren van een ooggetuige in Suriname. Van Woensel schrijft dat de meeste plantagedirecteuren ex-soldaten zijn die hun dienstverband uitgezeten hebben. Dit zijn volgens hem mensen van ‘geringe afkomst, van gebrekkige, verwaarloosde opvoeding en van weinig kunde.’ De echte spil in de kolonie is de administrateur die in de stad woont en soms wel twintig of dertig plantages onder zijn beheer heeft. Van Woensel schrijft over de Groot-Zondag; de dag waarop, éénmaal per jaar, op alle plantages de slaven een kledingstuk, wat stof en een hoed ontvangen. Hij noemt dit de plantage-kermis; er wordt niet gewerkt, maar gedronken en gedanst. Sommigen kunnen doormiddel van een dans anderen betoveren: relata refero. Maar deze dans is ten strengste verboden.

De verhandelingen van Van Woensel over Suriname, Demerara en Berbice zijn zeer lezenswaardig en geven ons nieuwe informatie over het plantageleven. Uiteraard is de auteur een kind van zijn tijd en zit hij tjokvol met vooroordelen. Hij heeft geen hoge pet op van de slaven en mulatten. Maar hij geeft ons wel zijn eigen beeld, hoe verwrongen dat dan ook mag zijn. En aangezien we zo weinig 18^e eeuwse ooggetuigenverslagen uit Suriname hebben is dit er ook één om te koesteren.

Carl Haarnack

Surinaamsche Almanak voor het jaar 1832

Tags

Dutch, kolonisatie, plantages, tijdschriften

Surinaamsche Almanak voor het jaar 1832. Departement Paramaribo der Maatschappij Tot Nut van ’t Algemeen. Amsterdam: C.G. Sulpke, 1831.

Voor degenen die belangstelling hebben voor de geschiedenis van Suriname of voor de geschiedenis van bepaalde ‘Surinaamse’ families is het grasduinen in een Surinaamsche Almanak een waar feest. Voor zover we weten verscheen de eerste Surinaamse almanak in 1789: Surinaamsche Almanach op het jaar onzes Heere Jesu Christi. Anno 1789. Het werd uitgegeven door W.H. Poppelmann in Paramaribo. Tot het jaar 1955 verschenen deze almanakken die gedurende deze periode door verschillende uitgevers werden gebracht en onder verschillende namen. Deze laatste almanak werd onder de naam De Vraagbaak. Almanak voor Suriname 1955 samengesteld door A. van Eyck en uitgegeven door de firma Radhakishun & Co. in Paramaribo.

Houtgrond de Vier Kinderen (Surinaamsche Almanak 1832)

De inhoud van de verschillende gidsen bleef gedurende de periode van 165 jaar eigenlijk verrassend constant. Een almanak is niets anders dan een jaarboekje (elk jaar verscheen er dus één) waarin allerlei informatie werd opgenomen over de bestuurders van de kolonie, over wie er in dat jaar belangrijke functies bekleedden bijvoorbeeld als ambtenaar, arts, apotheker of onderwijzer. Daarnaast zijn er lijsten te vinden van plantages, hun eigenaren, de directeur en administrateur, het aantal slaven en de gewassen die verbouwd werden. Als u meer wilt weten over uw familiegeschiedenis of de plantage waar één van uw voorouders werkte dan is de almanak een prima begin. Bijzonder interessant zijn ook de advertenties die in veel almanakken te vinden zijn. Ze geven een interessant inkijkje in het alledaagse leven van lang vervlogen tijden.

Laten we er eens een willekeurige almanak pakken en nader onderzoeken: het jaar 1832. Deze almanak werd uitgegeven door het Departement Paramaribo der Maatschappij Tot Nut van ’t Algemeen. De almanak begint met een frontispice van de Houtgrond Vier Kinderen. Deze grond ligt in het Paragebied, aan de linkeroever van de Tawaycoera-kreek. We zien de directeurswoning met overdekte galerij, rechts de woning van de blank-officier, links de timmer- en houtloods en verder nog het botenhuis. De tekening werd gemaakt door N. Box. Behalve de plichtmatige opsomming van de leden van het Koninklijk Huis der Nederlanden bevat de almanak een schat aan informatie over Suriname in het jaar 1832. Zo was Lammens president van het Hof van Civile en Criminele justitie. Andere leden van het Hof waren Trompert, Fiers Smeding, Marchant, Penard en Gollenstede. Er bestond toen in Paramaribo een gemeentebestuur. Daarin waren o.a. actief Slengarde (president), Box, Weissenbruch, Sanches, De la Parra en Zaal. Ook in de lijst van wijkmeesters vinden we namen terug die vandaag de dag nog in Suriname voor komen: Nunes, Flu, Hartman en Abrahamsz. En bij de vroedvrouwen komen we namen tegen die zo passen bij de slaventijd: Constantia van Daphina van Rocheteau. De opbouw van de naam verraad een slavenherkomst (was Constantia een vrijgelaten slavin die eigendom van een andere gemanumitteerde slavin?). Hetzelfde geldt voor de vroedvrouwen Adjuba van Lemmers en Ester Lucretia van Lobo.

Gelukkig zijn de bijna alle almanakken nu gedigitaliseerd.  Via de website van de Digitale Bibliotheek Nederland ligt er een schat aan historisch materiaal op u te wachten. Ongetwijfeld vindt u hier één of meerdere van uw familieleden:  http://www.dbnl.org/titels/titels_suriname_almanak.php

Surinaamsche Almanak 1903

Maar voor de echte boekverzamelaar en de bibliofiel gaat er niets boven het bezit van een echte originele Surinaamsche Almanak. De mooie ‘blind stamped’ bandjes van de laat 19e eeuwse/ begin 20e eeuwse almanakken met goudopdruk zijn een lust voor het oog. De almanakken zijn bijzonder zeldzaam (vooral die uit de eerste helft van de 19e eeuw). Ze verschenen maar in kleine oplagen en het tropische klimaat in Suriname heeft er voor gezorgd dat maar weinig exemplaren bewaard zijn gebleven. Zoekt u een bepaalde Almanak? Mail voor meer informatie gerust naar: surinamica@gmail.com

Carl Haarnack

Surinaamsche Almanak voor het jaar 1841

Surinaamsche Almanak voor het jaar 1907.

De Surinaamsche Artz (1786)

Tags

artsenij, Dutch, tijdschriften

De Surinaamsche Artz. Jacob Voegen van Engelen. Paramaribo: W. Poppelman, 1786.

Op deze plek hebben we vaker geschreven over de zeldzaamheid van vroege  zg. ‘Paramaribo imprint’; in Paramaribo uitgegeven drukwerken. Van bepaalde 17^e of 18^e eeuwse in Suriname gedrukte boeken zijn er nog maar enkele exemplaren in bibliotheekcollecties. Maar er is een categorie drukwerken waar de tand des tijds nog verwoestender is geweest. Zo zijn er van een aantal kranten en tijdschriften helemaal geen exemplaren meer te vinden. Een bijzonder tijdschrift dat aan het eind van de 18^e eeuw in Suriname het licht zag was De Surinaamsche Artz. De naam van het tijdschrift werd ontleend aan een 18^e eeuws Duitse periodiek. Het blad verscheen voor het eerst in 1786 en werd gedrukt bij W.H. Poppelmann in Paramaribo.

Sea Captains Carousing in Surinam. John Greenwood (1755)

De uitgever tevens hoofdredacteur van dit blad was Jacob Voegen van Engelen (1755-1803). Hij was de zoon van een Harlingse predikant Cornelis van Engelen en Adriana Cornelia van Voegen. Jacob studeerde aan medische faculteit van de Leidse universiteit. Na zijn promotie is Duisburg werd hij als hulp-stadsgeneesheer in Leiden aangesteld. Hij werkte mee aan de zg Dordtse Jaarboeken. Maar na een conflict begon hij in 1779 zijn eigen tijdschrift Genees-, Natuur- en Huishoudkundig Kabinet dat in Leiden werd uitgegeven. In 1784 vertrok Voegen Van Engelen naar Suriname om er een betrekking als lector aan het ‘s-Lands Hospitaal te aanvaarden. Maar hij speelde ook een belangrijke in het maatschappelijk leven. Zo werd hij de eerste voorzitter van het genootschap De Surinaamsche Lettervrinden. Later werd hij ook voorzitter van de vrijmetselaarsloge Concordia. Ook vervulde hij verschillende functies in het koloniale gezag. Hij was o.m. Raad bij het Hof van Justitie. Maar hij had ook aandelen in verschillende plantages en was hij betrokken bij de handel in slaven. In 1787 adverteerde hij met ‘Een Party Nieuwe Kust Slaaven, onlangs aangebragt met het schip Vergenoegen, Kapitein R. Goodwill, zynde allen gezond!’.

In september 1786 verscheen het eerste nummer van De Surinaamsche Artz. Over een periode van twee jaar verschenen dertien afleveringen. Aan het eind van de 18^e eeuw verschenen er in Europa (en dus ook in Suriname) tijdschriften die probeerden aan de groeiende honger naar kennis op allerlei terrein te voldoen. Zo ging het in De Surinaamsche Artz vaak om medische kwesties maar ook om de flora en fauna,  of invloed van de weersomstandigheden op het menselijk gestel (uiteraard gaat het hierbij om Europeanen). De Bovenlanden (de hoger gelegen delen) in de kolonie Suriname zijn volgens De Surinaamsche Artz zeer ongezond. De Para-kreek is zelfs beroemd vanwege de hoge ouderdom van haar bewoners en het lage sterftecijfer. De lucht en het water zijn er, zo wordt geschreven, bevorderend voor het herstel van zenuwzieken. Slechts enkele voorzieningen ontbreken er om in dit gebied een kuuroord (Spa) voor heel Paramaribo te maken. In het tijdschrift is opvallend veel aandacht voor gezondheid en hoe men voorkomen kan vroegtijdig het loodje te leggen. In vroeger tijden stond Suriname bekend als een plek waar veel Europeanen al snel na aankomst stierven door het klimaat en de ongezonde leefwijze. Europese mannen maakten zich schuldig aan te veel en ongezond eten, het drinken van grote hoeveelheden alcohol en losbandigheid. Vandaar dat Voegen van Engelen schreef: “Niettegenstande dat alles egter leeven de Inlandsche Vrouwen hier zeer gezond, zyn doorgaant zeer wel in ’t vleesch, en hebben veelal eene gezonde kleur, zo dat men wel eens van Surinaame gezegd heeft dat dit Land het Graf der Mannen en het Paradys der Vrouwen was.”

Dankzij G.A. Lindenboom verscheen er in 1981 een facsimile uitgave van dit tijdschrift bij uitgeverij Rodopi (G.A. Lindeboom , Introduction to: J. Voegen van Engelen, De Surinaamsche Artz 1786-1788. Amsterdam: Editions Rodopi).

Carl Haarnack

 

Zie ook: Geschiedenis der Geneeskunde. Jacob Voegen van Engelen, medisch journalist; “De Surinaamsche Artz”. Prof. Dr. G.A. Lindeboom. In: Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 125 (1981) 1044-1049.