Naamboekje Suriname (1771)

Tags

artsenij, genealogie, handel, jurisdiction, kolonisatie

De Hooge Regeering, Minderen Collegien en Bediendens der Collonie van Suriname, nevens een Lyst der Gouverneurs Generaal en Commandeurs, Zedert den Jaare 1683. Te Amsterdam. By Petrus Schouten en Reinier Ottens, Boekverkoopers, 1771.

Van alle boeken uit de Bibliotheca Surinamica is slechts een klein deel in Suriname gedrukt. Het merendeel van de boeken, zeker als we het over de koloniale periode hebben, verscheen in Europa. Uiteraard speelde Amsterdam, ooit één van de eigenaren van de Sociëteit van Suriname én hoofdstad van het Nederlandse rijk, daar bij een belangrijke rol.

Titelblad Naamboekje 1771

 

Deze titel werd ook in Amsterdam gedrukt, in 1771, en maakt onderdeel uit van een convoluut waarin ook lijsten te vinden zijn met namen van de ‘Regeerders der stad Amstelredam’ (Amsterdam, ch), predikanten, professoren van het Atheneum Illustre, leden van de Admiraliteit en nog veel meer.

Gildebrief van het Amsterdamse Boekverkopers, Boekdrukkers en Kunstverkopersgilde 1764 (detail). Collectie Rijksmuseum.

Voor ons is het natuurlijk vooral interessant om te kijken wie er in Suriname de dienst uitmaakten en wie er toe deden. Allereerst is er een lijst opgenomen van alle Gouverneurs Generaals die ‘over de Provincie van Suriname hebben geregeert t’zedert den Jaare 1683’. Daar vinden we uiteraard bekende namen als Cornelis van Aerssen van Sommelsdijk (de eerst gouverneur van Suriname), Jan Jacob Mauricius en Jan Nepveu. De laatste was op het moment van publicatie gouverneur. Bernard Texier, waarover we op deze site eerder schreven, was toen Raad-Fiscaal. Als Raad van Politie en Criminele Justitie wordt o.a. genoemd Willem Bedloo (1685-1738). Zowel Bedloo en Mauricius waren eens de eigenaar van de beroemde Quassie van Timotibo (ca. 1692-1787), die een dubbelrol speelde in de strijd tegen de marrons en het koloniale gezag. Aan de hand van alle namen van de koloniale elite kan zo een belangrijk deel van de geschiedenis verteld worden.

Quassie van Timotibo (ca. 1692 – 1787)

Hoewel dit boekje bijna 250 jaar geleden verscheen vinden we er tal van namen die we ook nu nog steeds in Suriname aantreffen. Zo vinden we als Raad van Civiele Justitie L. Oostendorp, bij het Subalterne College (voor kleine zaken) vinden we T.F. Wolff, Wolphert Jacob Beeldsnyder Matroos was er secretaris, Jan Emmanuel Vieyra was klerk bij het Hof van Politie, Isaac Nassy was jurator en J.C. Lobbrecht werkte op het Comptoir van Modique Lasten. Als artsen waren o.a. Jacob Levy, J. Emanuels en ene De Vries aangesteld. Als ‘Solliciteurs’ van het College van Commissarissen vinden we Balthazar Comvalius, Joseph Bueno de Mesquita en Jan Leysner. De lijst van namen is te lang om volledig weer te geven. Maar veel echte Surinaamse familienamen als Calicher, Marcus, Labadie, Westmaas, Abercrombie, Kuhn, Esser, Clemen, Robles de Medina, Davilar etc. zijn er allemaal in terug te vinden.

Boven aanzicht Naamboekje (1771)

Dit is nu zo’n boekje waar niet alleen Surinamica-verzamelaars maar ook genealogen of mensen die overwegen hun familiegeschiedenis te gaan uitzoeken, van gaan watertanden. Tegelijkertijd leert het ons ook een wijze les: bijna alle Afro-Surinamers (marrons daargelaten) stammen af van slaven maar tegelijkertijd hebben we ook bijna allemaal voorouders die tot de koloniale elite behoorden.

Carl Haarnack

Zie ook:

Reglement van Orde Bernard Texier

Over Quassie en het Quassiehout

Omslag Naamboekje (1771)

Het Quassie-hout uit Suriname (1763)

Tags

artsenij, flora & fauna

In de Buku- Bibliotheca Surinamica collectie (www.buku.nl ) bevindt zich sinds jaar en dag een proefschrift van Carolus M. Blom dat in 1763 in Uppsalla (Zweden)  gepubliceerd werd. Dit proefschriftje verscheen in het Latijn en kreeg als titel mee: “Dissertatio Botanico-Medica Sistens Lignum Quassiae”. Dat het hier om een 18^e eeuws proefschrift over het Quassie-hout ging was al snel duidelijk maar om de rest van de publicatie te kunnen lezen schoot mijn kennis van het Latijn tekort. Recentelijk maakte een geval van ‘serendipiteit’ een einde aan de ‘blinde vlek’ in de boekenkast.

Tijdens een toevallig bezoek aan een antiquarische boekenbeurs stuitte ik op een kloeke in kalfsleer gevat boek met de titel: ‘Uitgezogte Verhandelingen uit de Nieuwste Werken van de Societeiten der Wetenschappen in Europa en van andere Geleerde Mannen’. Het ging hier om deel negen van een serie van artikelen over verschillende wetenschappelijke disciplines dat in 1764 in Amsterdam bij F. Houttuyn verscheen. Al bladerend vond ik op pagina 394: “Het Quassie-Hout uit Suriname als een voornaam Koortsmiddel voorgesteld in een Verhandeling, welke, onder de Voorzitting van de wydberoemden Carolus Linnaeus, op den 27 Mey 1763 opentlyk te Upsal is verdedigd door den Heer Carolus M. Blom.” Zonder dat ik hier direct naar gezocht had vond ik, geheel bij toeval, de vertaling van het proefschrift dat in 1763 in het Latijn verscheen.

De ontdekking van Amerika betekende dat er, behalve nieuwe gewassen en voedingsmiddelen, ook nieuwe geneesmiddelen naar Europa werden gebracht. Carolus Blom noemt in zijn proefschrift als voorbeeld de Kina Kina, het Pokhout en Sassaphras. De Kina Kina werd gebruikt als koortswerend middel en werd uit Chili en Peru ingevoerd. Maar er bestaat volgens Blom een middel dat de Kina Kina ver overtreft: het Quassie-hout uit Suriname. Hij beschrijft Suriname alsvolgt: “Suriname, een Wingewest van Amerika, dat omtrent op den zesden Graad Noorder Evenaars Breedte legt, en onder de Bezittingen der Nederlanderen behoort, is een zeer vermaakelyke Landstreek, wegens de menigvuldige teeling van Koffyboomen en andere Plantgewassen taamelyk bekend; doch zeer vogtig van Grond.” Daar voegde hij direct aan toe dat dergelijke gebieden slecht zijn voor de gezondheid. Slechts een derde van de vreemdelingen die er terechtkomt keert behouden terug vanwege de ‘Remitteerde Koortsen’.

Quassie wijst het gewas aan dat naar hem genoemd is (gravure ca. 1800)

 

Blom schrijft dat een ‘zekere ongeagte Neger-Slaaf, genaamd Quassi’ een middel uitvond dat hij gebruikte om de koorts van zijn medeslaven te bestrijden. Hij was dermate succesvol dat ook hooggeplaatste heren in de kolonie Suriname gedwongen waren de hulp van Quassie in te roepen. De slaaf Quassie bood het middel ook aan ene Karel (Carl!) Dahlberg aan en deelde het geheim van de koortswerende boom met hem. Quassie was rond 1695 geboren en was slaaf op de suikerplantage Nieuw-Timotibo, gelegen aan de Pericakreek. Deze plantage was eigendom van Willem Bedloo (1685-1738). Maar in 1744 werd de gouverneur van Suriname Mauricius eigenaar die Quassie in 1756 manimutteerde. Het was Dahlberg die het geheim van het Quassie-hout doorspeelde aan de Zweedse geleerde Linnaeus. De laatste gaf het middel de naam van haar ontdekker, de slaaf Quassie.

Blom geeft vervolgens een nauwkeurige beschrijving van het gewas, de kelk, de bloem, de bladeren enz. Het hout is ‘witagtig’ en wordt als het aan de ligt wordt blootgesteld een beetje gelig. Er is geen reuk aan te ontdekken maar de smaak is uitermate bitter. Het is, zo schrijft Carolus Blom, “dat, onder alle bittere dingen, dit het sterkste tevens en het aangenaamste zy.” De manier om Quassia voor te schrijven kan verschillen. Het kan in poeiervorm, in pillen of in ‘konserf’ voorkomen. Maar de slaaf Quassie zelf raspte de wortel en liet het twee dagen trekken met ‘Franschen Wyn’. Het werd vervolgens af gegoten en dan gefilterd. Carolus Blom besluit zijn lofzang op het ‘voortreffelyk Geneesmiddel’ dat het Surinaamse Quassie-hout is met de opdracht aan de apothekers om moeite te doen dit middel zelf uit Amerika te verkrijgen. Zowel de oorspronkelijke tekst in het Latijn als de Nederlandse vertaling worden opgesierd door een afbeelding (gravure) van de Quassia-amara oftewel de Quassie-bita.

Het proefschrift laat zien dat Suriname niet alleen vanwege de koffie, suiker of katoen in de 18^e eeuw belangrijk was. Ook in de zich snel ontwikkelende medische wetenschap speelden planten uit Suriname, zoals het Quassie-hout, een belangrijke rol.

Carl Haarnack

 

19 eeuwse bekers gemaakt van Quassiehout

(Late 19th century tulip-shaped quassia cups. Cups of quassia wood were widely used during the 19th century for their medicinal properties. Water left in the cup for even a few minutes leaches a bitter tonic from the fibrous wood. First cup measures 5.8″ tall and 2.75″ in diameter. Includes torn label with portrait of a man, most likely the druggist or manufacturer. Second cup measures 4.5″ tall and 2″ in diameter. Label reads Quassia or Tonic Cup and includes directions, a list of its curing powers, and well as a disclaimer from the U.S. Dispensatory. Includes a back label which reads W.H. Graham & Co. Wholesale Druggists. 144 Main Street, Zanesville, Ohio)

De Surinaamsche Artz (1786)

Tags

artsenij, Dutch, tijdschriften

De Surinaamsche Artz. Jacob Voegen van Engelen. Paramaribo: W. Poppelman, 1786.

Op deze plek hebben we vaker geschreven over de zeldzaamheid van vroege  zg. ‘Paramaribo imprint’; in Paramaribo uitgegeven drukwerken. Van bepaalde 17^e of 18^e eeuwse in Suriname gedrukte boeken zijn er nog maar enkele exemplaren in bibliotheekcollecties. Maar er is een categorie drukwerken waar de tand des tijds nog verwoestender is geweest. Zo zijn er van een aantal kranten en tijdschriften helemaal geen exemplaren meer te vinden. Een bijzonder tijdschrift dat aan het eind van de 18^e eeuw in Suriname het licht zag was De Surinaamsche Artz. De naam van het tijdschrift werd ontleend aan een 18^e eeuws Duitse periodiek. Het blad verscheen voor het eerst in 1786 en werd gedrukt bij W.H. Poppelmann in Paramaribo.

Sea Captains Carousing in Surinam. John Greenwood (1755)

De uitgever tevens hoofdredacteur van dit blad was Jacob Voegen van Engelen (1755-1803). Hij was de zoon van een Harlingse predikant Cornelis van Engelen en Adriana Cornelia van Voegen. Jacob studeerde aan medische faculteit van de Leidse universiteit. Na zijn promotie is Duisburg werd hij als hulp-stadsgeneesheer in Leiden aangesteld. Hij werkte mee aan de zg Dordtse Jaarboeken. Maar na een conflict begon hij in 1779 zijn eigen tijdschrift Genees-, Natuur- en Huishoudkundig Kabinet dat in Leiden werd uitgegeven. In 1784 vertrok Voegen Van Engelen naar Suriname om er een betrekking als lector aan het ‘s-Lands Hospitaal te aanvaarden. Maar hij speelde ook een belangrijke in het maatschappelijk leven. Zo werd hij de eerste voorzitter van het genootschap De Surinaamsche Lettervrinden. Later werd hij ook voorzitter van de vrijmetselaarsloge Concordia. Ook vervulde hij verschillende functies in het koloniale gezag. Hij was o.m. Raad bij het Hof van Justitie. Maar hij had ook aandelen in verschillende plantages en was hij betrokken bij de handel in slaven. In 1787 adverteerde hij met ‘Een Party Nieuwe Kust Slaaven, onlangs aangebragt met het schip Vergenoegen, Kapitein R. Goodwill, zynde allen gezond!’.

In september 1786 verscheen het eerste nummer van De Surinaamsche Artz. Over een periode van twee jaar verschenen dertien afleveringen. Aan het eind van de 18^e eeuw verschenen er in Europa (en dus ook in Suriname) tijdschriften die probeerden aan de groeiende honger naar kennis op allerlei terrein te voldoen. Zo ging het in De Surinaamsche Artz vaak om medische kwesties maar ook om de flora en fauna,  of invloed van de weersomstandigheden op het menselijk gestel (uiteraard gaat het hierbij om Europeanen). De Bovenlanden (de hoger gelegen delen) in de kolonie Suriname zijn volgens De Surinaamsche Artz zeer ongezond. De Para-kreek is zelfs beroemd vanwege de hoge ouderdom van haar bewoners en het lage sterftecijfer. De lucht en het water zijn er, zo wordt geschreven, bevorderend voor het herstel van zenuwzieken. Slechts enkele voorzieningen ontbreken er om in dit gebied een kuuroord (Spa) voor heel Paramaribo te maken. In het tijdschrift is opvallend veel aandacht voor gezondheid en hoe men voorkomen kan vroegtijdig het loodje te leggen. In vroeger tijden stond Suriname bekend als een plek waar veel Europeanen al snel na aankomst stierven door het klimaat en de ongezonde leefwijze. Europese mannen maakten zich schuldig aan te veel en ongezond eten, het drinken van grote hoeveelheden alcohol en losbandigheid. Vandaar dat Voegen van Engelen schreef: “Niettegenstande dat alles egter leeven de Inlandsche Vrouwen hier zeer gezond, zyn doorgaant zeer wel in ’t vleesch, en hebben veelal eene gezonde kleur, zo dat men wel eens van Surinaame gezegd heeft dat dit Land het Graf der Mannen en het Paradys der Vrouwen was.”

Dankzij G.A. Lindenboom verscheen er in 1981 een facsimile uitgave van dit tijdschrift bij uitgeverij Rodopi (G.A. Lindeboom , Introduction to: J. Voegen van Engelen, De Surinaamsche Artz 1786-1788. Amsterdam: Editions Rodopi).

Carl Haarnack

 

Zie ook: Geschiedenis der Geneeskunde. Jacob Voegen van Engelen, medisch journalist; “De Surinaamsche Artz”. Prof. Dr. G.A. Lindeboom. In: Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 125 (1981) 1044-1049.